حکایتِ شیر در اساطیر

[صنم بانو]

نکته جالب آن که فردوسی لقب شیر برای پهلوانان و جنگاوران را در بخش نخست شاهنامه که به روایت های اساطیری سیستانی مربوط می شود، بسیار بیش از نیمه دوم به کار گرفته است.

هفته نامه کرگدن - شروین وکیلی: نکته جالب آن که فردوسی لقب شیر برای پهلوانان و جنگاوران را در بخش نخست شاهنامه که به روایت های اساطیری سیستانی مربوط می شود، بسیار بیش از نیمه دوم به کار گرفته است.

در آغازگاه داستان رستم و سهراب، وقتی تهمینه به خوابگاه رستم می رود و زادن فرزندی از پشت او را آرزو می کند، اشاره می کند که رستم را به خاطر نیرومندی و دلیری اش برگزیده است و در ضمن توصیفی دقیق و روشن از او به دست می دهد که یکسره با رمزگان جانوری درآمیخته است:

 

«به کردار افسانه از هر کسی/ شنیدم همی داستانت بسی// که از شیر و دیو و نهنگ و پلنگ/ نترسی و هستی چنین تیزچنگ// شب تیره تنها به توران شوی/ بگردی بران مرز و هم نغنوی// به تنها یکی گور بریان کنی/ هوا را به شمشیر گریان کنی// هر آن کس که گرز تو بیند به چنگ/ بدرد دل شیر و چنگ پلنگ// برهنه چو تیغ تو بیند عقاب/ نیارد به نخچیر کردن شتاب».

 

 

این بیت ها را اغلب به این شکل خوانده اند که گویی تهمینه مشغول توصیف درگیری های رستم با جانوران وحشی است. یعنی می گوید رستم پهلوانی است که در بیشه ها و محیط های وحشی با جانورانی مانند پلنگ و شیر می ستیزد و از آن ها بیمی ندارد و در مقابل مایه هراس آن ها هم می شود.

 

در نگاه نخست چنین تفسیری هم معقول و معنادار می نماید؛ اما در این سیاه از جانوران نام دو موجود را می بینیم که بسیار بعید است مردان دلیر هنگام پرسه زدن در جنگل و بیابان با آن ها رو به رو و درگیر شوند.

 

یکی نهنگ است که در گذشته برای اشاره به همه جانوران درنده دریازی از جمله تمساح به کار گرفته می شده است، دیگری عقاب است. هم نهنگ و هم عقاب در محیط هایی زندگی می کنند که خارج از دسترس آدمیزاد است.

 

یعنی بسیار نامحتمل است که یک پهلوان در داخل رودخانه یا دریا با نهنگ درگیر یا به شکلی در هوا شناور شود که بتواند با عقاب ستیزه کند. جالب آن که در این سیاهه نام «دیو» را هم می بینیم که در فرهنگ ایرانی کهن به وای یا بهرام اشاره می کند که هر دو ایزد پشتیبان جنگاوران هستند.

 

از این رو حدس من آن است که تهمینه در این بیت ها مهارت های رزمی رستم را در رویارویی با جنگاوران دیگر می ستاید و اشاره هایش ارتباطی با جنگل و جانوران واقعی پیدا نمی کند.

 

یعنی «که از شیر و دیو و نهنگ و پلنگ/ نترسی و هستی چنین تیزچنگ» را می توان چنین خواند که «از جنگاورانی که نماد رزمی شان شیر و نهنگ و پلنگ است نمی ترسی و از پهلوانانی که دیوها (بهرام و وای) حامی شان هستند نمی هراسی».

 

با این شیوه از تفسیر، بسیاری از بیت های دشواریاب شاهنامه به آسانی رمزگشایی می شود. مثلا وقتی می خوانیم: «ز شاهین وز باز و پران عقاب/ ز شیر و پلنگ و نهنگ اند آب// همه برگزیدند پیمان اوی/ چون خورشید روشن بدی جان اوی»

 

آشکار می شود که جانوران جنگلی و دریایی با شاهنشاه پیمان نکرده اند، بلکه این اشاره ها به رسته های جنگاورانی مربوط می شود که شیوه رزمی شان با این جانوران رمزگذاری می شده است.

 

 

برای رد فرضیه پیشنهادی ام راهی به نسبت آسان وجود دارد، آن هم بررسی نام و نشان موجوداتی است که گفتیم و بررسی درگیری پهلوانان شاهنامه ای با ایشان. یعنی اگر در صحنه هایی از شاهنامه ببینیم که جنگاورانی با پلنگ و نهنگ و عقاب در می آویزند، این دیدگاه که این ها خودِ جانوران را نشان می دهند تایید می شود و گفتاری که گفتیم نادرست از آب در می آید؛

 

اما چنین نیست. یعنی نه در شاهنامه و نه در متون دیگر اشاره ای نمی بینیم که پهلوانان برای نمایاندن قدرت و دلیری خویش با جانورانی مثل پلنگ و نهنگ و عقاب و گرگ درگیر شده باشند. حتی درگیری با شیر هم که در منابع کهن آشوری و هخامنشی نمودِ فراوان دارد و نشانه مردانگی جنگاوران شمرده شده، در شاهنامه به هفت خوان رستم و اسفندیار و آزمون تاج گیری بهرام گور منحصر می شود که همگی شان دلالتی نمادین و مهرپرستانه دارند و به گذر از محک مهرِ خشمگینِ شیرسان دلالت می کنند.

 

در یک صحنه شاهنامه رویارویی رستم نوجوان با پیل سپید و در خوانی رویارویی اسفندیار با گرگ را هم داریم که حدس من این است که آن ها نیز ماهیتی رمزی و نمادین داشته باشند. گذشته از این چند مورد که بی شک نیمی شان (در هفت خوان ها) خصلتی نمادین دارند، جایی نداریم که پهلوانی با جانوری واقعی جنگیده باشد. 

حتی نبرد با جانورانی افسانه آمیز مانند اژدها و سیمرغ هم به همین بافت مربوط می شود و تنها اژدهاست که موضوع نبرد پهلوانان فراوان است و انگار با زمینه ای طبیعی پیوند خورده است و آن نیز دلالت اسطوره شناسانه روشنی دارد و بیش از آن که به «مار بزرگ» واقعی اشاره کند به نیروهای سرکش و ویرانگر طبیعی و به ویژه عناصر شبانه مربوط می شود. به این ترتیب فرضیه ای که پیشنهاد کردیم در برابر محک های ابطال کننده استوار باقی می ماند.

 

از سوی دیگر اگر حدس من درست باشد، باید کارکرد نام های جانوری را در پیوند با موقعیت های جنگی ببینیم. یعنی اگر به راستی این ها نام سبک ها و شیوه های گوناگونِ جنگیدن باشند و به مهارت های رزمی پهلوانان اشاره کنند، باید نامشان را جدای از محیط های طبیعی و در بافتی جنگی و در ارتباط با شیوه هایی خاص از رزم آوری ببینیم.

 

این سنجه نیز درباره حدسی که زدیم برآورده می شود. یعنی نام جانورانی مانند شیر و پلنگ و نهنگ و عقاب و پیل اغلب در بافتی ارتشی و جدای از زمینه بوم شناختی شان به کار گرفته می شوند.

 

نمونه اش آن که وقتی رستم در خوان چهارم تنبور به دست می گیرد و همچون گوسانی داستانی زندگی خویش را روایت می کند، می نالد که «همیشه به جنگ نهنگ اندر اس/ وگر با پلنگان به جنگ اندر است» و روشن است که از این نام های جانوری رده هایی خاص از جنگاوران را در نظر دارد، وگرنه رستم در شاهنامه نه با نهنگ و نه با پلنگی واقعی درگیر نمی شود.

 

برای آزمودن حدسی که درباره رمزگذاری سبک های گوناگون رزمی ایرانی با نمادهای جانوری دارم، از اشاره به سبک هنر جانوری سکاها و رمزپردازی به کار گرفته شده در آراستن سپر و زره و دسته شمشیر و تبرزین چشم پوشی می کنم و در این نوشتار کوتاه تنها بر یک جانور یعنی شیر و یک بافت متنی یعنی شاهنامه تمرکز می کنم.

 

 

در جریان نبردهای کین خواهی سیاوش، زمانی که گیو پسر گودرز به صف تورانیان می زند، این توصیف را از او می شنویم: «همه یک سر از جای برخاستند/ بسان پلنگان بیاراستند// بدان گونه شد گیو در کارزار/ چو شیری که گم کرده باشد شکار».

 

از این جا روشن می شود که سپاهیانی که به پلنگ مانند بودند و قاعدتا بدنه پیاده ها را بر می ساخته اند، در میان خود پهلوانانی شاخص را همراه داشته اند که صفت شیر ستوده می شده اند.

 

در جاهای دیگری از همین بخش از شاهنامه نیز تقابلی میان شیر و پلنگ می بینیم که به در ضمن همراهی و همدوشی ای را هم نشان می دهد: «کسی را نبد پای با او بجنگ/ اگر شیر پیش آمدی گر پلنگ».

 

وصف شیر در شاهنامه بارها و بارها برای اشاره به پهلوانان به ویژه رستم به کار گرفته شده است. کلیدواژگان و مفاهیم همنشین با شیر در شاهنامه عبارتند از نرینگی، تیزچنگالی و خشم آوری. یعنی مرد جنگی ای که به شیر مانند است با بی پروایی و جنگاوری رویارو، تیزی چنگال و خونریزی و نرینگی و مردانگی از سایر رزمجویان متمایز می شود.

 

برای فهم رمز شیر در نظام جنگی کهن ایرانی باید نخست اشاره های اسلحه شناسانه مربوط به او را تحلیل کرد. در شاهنامه شیر آشکارا به جنگاوری اشاره می کند که سواره، سنگین اسلحه و شمشیرزن است.

 

در زمان فر و شکوه جمشید و هنگامی که طبقه های اجتماعی تعریف می شوند، می بینیم که طبقه جنگاوران با لقب شیرمرد شناخته می شوند: «کجا شیرمردان جنگ آورند/ فروزنده لشکر و کشورند».

 

با توجه با این که شیر جانور مقدس مهرپرستان قلمداد می شده و خودِ مهر هم نماد خورشید بوده و هم ایزد پشتیبان سپاهیان، این بیت شاهنامه معنای دقیق تری به خود می گیرد. به ویژه که خودِ جمشید هم صورتی زمینی و انسانی از مهر است.

 

‌

[صنم بانو]

از این رو جنگاوران که لقب شیرمرد به خود گرفته اند، همچون مهر که خورشید هم هست، لشکر و کشور را روشن می کنند و به این ترتیب رمز خورشیدی و جانوری مهر را با هم یکی می سازند.

 

نکته جالب آن که فردوسی لقب شیر برای پهلوانان و جنگاوران را در بخش نخست شاهنامه که به روایت های اساطیری سیستانی مربوط می شود، بسیار بیش از نیمه دوم به کار گرفته است. نمونه اش توصیف زال است، هنگامی که برای بار نخست به دربار شاه ایران می رود: «بیامد کمربسته زال دلیر/ به پیش شهنشاه چون نره شیر».

 

این را می دانیم که منابع بخش سیستانی شاهنامه متونی هستند که در دوران اشکانی تدوین شده اند و این زمانی است که سکاها و آیین مهرپرستانه شان در ایران زمین و به ویژه در میان پهلوان نامدار همین گروه محسوب می شود.

 

در مقابل در نیمه دوم شاهنامه که بخش تاریخی است و بدنه اش را تاریخ شاهان ساسانی تشکیل می دهد، بافت کلی سخن متفاوت است و جالب آن که فردوسی در این بخش با بسامدی بسیار کمتر از استعاره شیر برای نامیدن پهلوانان استفاده می کند. گویی نماید شیر و سبک رزمی مربوط به آن در دوران اشکانی رواجی تمام داشته و بعدتر در عصر ساسانی افولی را تجربه کرده باشد.

 

پیوند استعاره شیر و هنرهای رزمی وابسته بدان با سکاها و آیین مهر را می توان در بیت هایی فراوانی از شاهنامه ردیابی کرد. همچنین تنش میان بخش سیستانی و بخش ساسانی نیز در بافت ارجاع های دینی نمایان است.

 

دست کم در چارچوب زرتشتی مهر و شیری که نماد اوست گرامی داشته نمی شده است؛ طوری که زرتشتیان شیر را رییس خاندان جانوران اهریمنی و خرَفستَران1 می دانسته اند و باقی ماندن نقش شیر و برجستگی و احترامی که در مقام نماد کشور ایران دارد آشکارا وزنه سنگین باورهای مهری و باقی ماندنشان در دل آیین زرتشتی را نشان می دهد.

 

در شاهنامه هم اشاره هایی داریم که سویه تاریک و غیراخلاقی شیر را نشان می دهد. مثلا در داستان ضحاک می بینیم که او به نره شیر تشبیه می شود: «که فرزند بد گر شود نره شیر/ به خون پدر هم نباشد دلیر»؛ و بعدتر که اهریمن برای فریفتن ضحاک پا به میدان می گذارد، او را با خوراکی ساخته شده از خون می پرورد که ماده ای نجس است و باز وی را به شیر همسان می سازد: «به خونش بپرورد بر سان شیر/ بدان تا کند پادشاه را دلیر».

 

 

از اشاره های دیگری هم بر می آید که ویژگی پهلوان شیرنشان در آوردگاه آن بوده که بی احتیاط و اندیشه و مستقیم به دشمن یورش می برده و در اعمال خشونت و خشم آوری حد نمی شناخته است.

 

افراسیاب بعد پس از برخورد با رستم می گوید: «یکی پیلتن دیدم و تیزچنگ/ نه هوش و نه دانش نه رای و درنگ». خشونت و ستیهندگی پیوسته با سبک شیر در ضمن با روز بازوی فراوان و ضربه وارد آوردن با دست ارتباط داشته است.

 

نمونه اش را در کردار رستم هنگام نبرد با ارژنگ دیو در خوان ششم می بینیم: «سر و گوش بگرفت و بالش دلیر/ سر از تن بکندش چون کردار شیر» یعنی حرکتی که تنها با زور بازوی شگفت انگیز و در ضمن خشونت مهیب ممکن می نماید.

 

از مرور گاهان نمایان می شود که در زمان زرتشت جنگاورانی که قاعدتا اغلبشان مهر را ایزد بزرگ خویش می شناختند، خشم را نیرویی نیک و ارزشمند می دانستند و آن را در جریان نبرد یاور و کمک رسان خویش قلمداد می کردند.

 

اما زرتشت با خشم نیز مانند دروغ و ترس دشمنی می ورزید و هر سه را نوعی دیو می دانست که خوی و اخلاق جنگاوران را مسخ می کند و ایشان را به خشونت و ویرانگری وا می دارد که خواست اهریمن است. به همین خاطر پسوندهایی مانند ژیان و غران که مرد جنگی شیرسان به خود می گیرد اغلب در بافتی کهن تر از آیین زرتشتی معنادار و پذیرفتنی هستند.

 

همچنین بیت هایی وجود دارد که می توان آن را در بافت سلسله مراتب آیین مهر و این ایده کلی ارتشتاران پریستار مهر فهم کرد که توانایی و ارجمندی امری درجه بندی شده است که پیشرفت در آن پله به پله و با پشت سر گذاشتن آزمون هایی ممکن می شود. نمونه مشهور آزمون هایی که این گذارهای پیاپی را نشان می دهد همان ماجرای هفت خوان است که بعدتر در قالب هفت شهر عشق در متون عرفانی ایران تثبیت شده است.

 

به احتمال زیاد در ابتدای کار این اشاره ها به سلسله مراتب یادگیری هنرهای رزمی و مسلط شدن بر مهارت های سوارکاری و نیزه گیری و شمشیرزنی مربوط می شده است. چنان که در شاهنامه هم اشاره هایی هست که تثبیت قدرت جنگی شیر را با عبور از آزمون هایی پیوند می دهد. مانند آن بیت مشهوری که فریدون فرخ به مادرش می گوید: «چنین داد پاسخ به مادر که شیر/ نگردد مگر ز آزمایش دلیر».

 

در شاهنامه شیر مهم ترین جانوری است که همچون استعاره ای نظامی به کار گرفته شده است. در حدی که در بخش روایت های سیستانی می توان کمابیش این واژه را با مرد جنگی مترادف دانست.

 

با این همه با مرور بیت هایی که در آن پهلوانان به شیر تشبیه شده اند، می توان تصویری از سبک رزمی ویژه شیر به دست آورد و نشان داد که این کلمه با وجود رواج و گستردگی دایره معنایی اش از دقت و روشنی چشمگیری برخوردار بوده است.

 

نخستین نکته آن که سبک رزمی شیر به سوارکاران مربوط می شده و نه پیاده ها. بیت های فراوانی داریم که نشان می دهد پهلوانی که به شیر تشبیه می شود، بر اسب سوار است و اغلب سواره می جنگد. در نبرد سهراب و گردآفرید می خوانیم که: «فرود آمد از دژ به کردار شیر/ کمر بر میان بادپایی به زیر».

 

در نبرد بیژن و فرود هم شیرمردانی که با هم رویارو می شوند سواره اند و اشاره روشنی به شیوه رزمی شیر هم در میان است: «یکی نعره زد کای سوار دلیر/ بمان تا ببینی کنون رزم شیر» گیو هم در نبرد با پیران ویسه «بپوشید درع و بیامد چو شیر/ همان باره دستکش را به زیر».

 

از این رو روشن است که شیر سبک رزمی پهلوانانی زره پوش و سواره بوده است. با این همه در یک جای مشهور می بینیم که رستم وقتی با اشکبوس رویارو می شود پیاده بودنش را ناسازگار با شیربودنش نمی بیند و می گوید: «به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ/ سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟»

 

اما بیشتر به نظر می رسد در این جا به شوخی و ریشخند کردن اشکبوس پرداخته و نام این استعاره های رزمی را با جانوران واقعی همتا انگاشته است. وگرنه از بیت هایی دیگر می دانیم که نهنگ به وصف پهلوانان سواره اختصاص دارد، هرچند پلنگ در مقابلش به پیاده ها مربوط می شده است.

 

 

داده دیگری که از تحلیل بیت ها بر می آید این است که سبک رزمی شیر به زور بازوی فراوان و چالاکی دستان نیاز داشته است. درواقع دست پهلوانانی که با شیر همتا پنداشته می شوند، مسلح به چنگال دانسته شده و سلاحی که در دست دارند همسان با چنگ شیر وصف شده است.

 

از بیت هایی دیگر بر می آید که سلاح مرسوم شیوه رزمی شیر، شمشیر بوده است. در حدی که فردوسی نمادهای مهری را در ترکیبی با هم برای ستودن سلطان محمود به کار می گیرد و از همین برابری شیرمرد با شمشیرزن بهره می جوید در آن جا که می گوید: «جهاندار محمود خورشیدفش/ به رزم اندرون شیر شمشیرکش»

 

و شبیه همین ترکیب مهرآیین را در بخش منوچهر هم می خوانیم: «بر و بازوی شیر و خورشیدروی/ دل پهلوان دست شمشیرجوی». پیوند میان شیر و شمشیر در رزم نامه الکوس هم نمایان است، آن جا که: «بدین هم نشان هفت گرد دلیر/ کشیدند شمشیر بر سان شیر» و رستم وقتی که به کیکاووس پیغام می فرستد همتا انگاشتن شمشیر و چنگال شیر را تصریح می کند: «هم از جنگ جستن نگشتیم سیر/ به جای است شمشیر و چنگال شیر» و در نبرد شنگل و رستم می بینیم که سلاح شیر، شمشیر است: «بر او بر گذر کرد و او را نخست/ به شمشیر برد آنگهی شیر دست».

 

همچنین گرسیوز وقتی به فتنه گری بر ضد سیاوش نزد برادرش افراسیاب مشغول است، اشاره می کند که ویژگی شیر آن است که از نبرد با شمشیر هراسی به دل راه نمی دهد: «ز دد تیردندان تر از شیر نیست/ که اندر دلش بیم شمشیر نیست» و رستم در خوان چهارم هنگام رویارویی با زن جادو گویی به جلد شیری فرو می رود تا از جادوی او رهایی یابد: «زن جادو از خویشتن شیر کرد/ جهانجوی آهنگ شمشیر کرد».

 

از این بیت ها بر می آید که نماد شیر و شمشیر که علامت ملی پرچم ایران است، خاستگاهی دیرینه داشته و از همین پیوند میان شیوه جنگی شیر و هنرهای رزمی مربوط به شمشیرزنی برخاسته است.

 

در آثار شاعران دیگر نیز اشاره هایی از این دست به چشم می خورد. چنان که مولانا در مثنوی معنوی می گوید: «بر سر اغیار چون شمشیر باش/ هین مکن روباه بازی، شیر باش» و نظامی در خسرو و شیرین می گوید: «به سرپنجه شدی با پنجه شیر/ ستونی را قلم کردی به شمشیر» و هم او در هفت پیکر می سراید که: «وانگه آورد عزم آن که چو شیر/ برکشد بر مخالفان شمشیر» و در شرف نامه در وصف لشرکشی های اسکندر می گوید: «ز شمشیر پولاد چون شیر مست/ به کشورگشایی کلیدی به دست».

 

با این همه اشاره هایی هم داریم که این پهلوانان شیرمرد گاه با نیزه به جنگ می رفته اند. چنان که فردوسی هنگام وصف جنگیدن توس در کاسه رود می گوید: «عمود گران برکشیدند باز/ دو شیر سرافراز و دو رزمساز».

 

 

همچنین در وصف جنگیدن بهرام که به شر هم تشبیه شده می خوانیم: «برآویخت چون شیر بهرام گرد/ به نیزه بر ایشان یکی حمله برد». در نبرد گیو و پیران چنین می نماید که گرز هم برای پهلوانان شیرسان سلاح ناآشنایی نبوده باشد: «ابا گرز و با نیزه بر سان شیر/ بر گیو رفتند هر دو دلیر».

 

اشاره هایی فراوان در شاهنامه و سایر متون ادبی و تاریخی هست که نشان می دهد درفش های شیرنشان یکی از نمادهای رسمی و رایج جنگی در ایران زمین بوده اند و به همین خاطر هم بوده که شیر نماد کشور ایران قرار گرفته است. فردوسی در شرح این نماد هنگامی که تاختن کیخسرو بر دژ بهمن را روایت می کند، به روشنی می گوید پرچم شیرنشان به رسته جنگاورانی مربوط می شود که با شمشیر و گرز می جنگیده اند: «درفش از پس پشت او شیر بود/ که جنگش به گرز و به شمشیر بود».

 

در شاهنامه بخشی بسیار مهم از نظر شناسایی نمادهای ارتشی کهن ایرانی هست که به گفت و گوی سهراب و هجیر مربوط می شود. سهراب برای شناختن پدر خود پنهانی به اردوی ایرانیان می رود و یکایک درفش ها را نام می برد و از هجیر می خواهد که پهلوان مربوط بدان را معرفی کند.

 

در این میان درفش سپهسالار ایران نقش شیر دارد: «یکی شیرپیکر درفشی به زر/ درفشان یکی در میانش گهر» و درفش رستم که جهان پهلوان است و تبارش به ضحاک ماردوش می رسد، نقش اژدها دارد اما بر سر نیزه درفشش سردیسی زرین از یک شیر را نهاده اند: «درفشی بدید اژدهاپیکر است/ بر آن نیزه بر شیر زرین سر است».

 

آن درفش شیرنشانی را که نماد ارتش ایران است در جریان داستان سهراب نیز باز می بینیم، وقتی که هجیر نام و نشان پهلوانان ایران را برای سهراب بر می شمرد و وقتی به درفش گودرز رسید گفت: «یکی شیرپیکر درفشی به زر/ درفشان یکی در میانش گهر// چنین گفت کان فر آزادگان/ جهانگیر گوردز کشوادگان».

 

در ماجرای نبرد ایرانیان با فرود نیز همین پرچم وصف شده و این بار فرود است که درفش های ایرانیان را می نگرد: «درفشی کجا شیرپیکر به زر/ که گودرز کشواد دارد به سر//... همه شیرمردند و گرد و سوار/ یکایک بگویم درازست کار»؛ باز در این جا می بینیم که اشاره به شیرمرد بودن با سوارکار بودن همراه شده است.

 

گفتنی درباره نماد شیر بسیار است. این اشاره ها تنها برای تاکید بر این نکته آمد که رمزپردازی جانوران به ویژه در بافت متون حماسی را می شود به شکلی یکسره متفاوت از تشبیه سرراست و ساده ای که اغلب پیش فرض گرفته می شود هم خواند و تفسیر کرد.