۲۴-۰۵-۹۵، ۰۴:۲۴ ب.ظ
به نام و یاد حق
پرسش:
وعده به عذاب دادن در قبال بندگی و عبادت نکردن خداوند، چگونه با عمل اختیاری قابل جمع است؟
پاسخ:
وعده‌ی به عذاب با اختیار انسان منافات ندارد. چنانچه وعده به عذاب، انسان را مجبور به بندگی و عبادت نمی‌کند؛ کسی که به خاطر ترس از عذاب، به دستورات الهی عمل می‌کند مجبور به عمل نیست بلکه با اختیار خودش است، چنانچه مریضی که به دستور طبیب دارو مصرف می‌کند به اختیار خودش است نه به اجبار طبیب.
مثالی دیگر: اگر پدری به فرزند خود در مورد اشیاء خطرناک مانند قوری و بخاری اخطار می‌دهد و امر می کند به بخاری نزدیک نشود اختیار را از فرزند خود سلب نمی‌کند، فرزند مختار است به بخاری دست بزند یا نزد ولی اگر دست زد خواهد سوخت؛ اخطار خداوند سبحان نسبت به اعمال قبیح اختیار را از انسان سلب نمی‌کند. اگر در قوانین راهنمایی رانندگی آمده است با سرعت مطمئنه حرکت کنید و در مورد تبعات سرعت بیش از حدّ مجاز اخطار داده است آیا اختیار را از راننده سلب کرده ؟ خیر او همچنان مختار است و با اختیار خود می‌تواند با سرعت براند یا با سرعت نراند .... این موضوعی است هر کسی بالوجدان درخواهد یافت که اختیار در چنین شرایطی از انسان سلب نمی‌شود.
مطابق با آیه شریفه «إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً» انسان‌ها بعد از نمایاندن راه هدایت از طرف خدای متعال یا راه شکر را بر می‌گزینند، یا به طرف کفر و ناسپاسی می‌روند. انتخاب راه هدایت یا ضلالت کاملا اختیاری است و هیچ اجباری در آن نیست، اما وقتی که یکی از این راه‌ها را انتخاب کرد به طور حتم نتیجه‌ی آن را هم در این دنیا و هم در سرای باقی خواهد دید و معلوم است که هر کدام از نتایج کاملا با هم متفاوت است و مقصد یکی سعادت و دیگری شقاوت است.
اگر در قوانین راهنمایی رانندگی آمده است با سرعت مطمئنه حرکت کنید و در مورد تبعات سرعت بیش از حد مجاز اخطار داده است آیا اختیار را از راننده سلب کرده؟ خیر او همچنان مختار است و با اختیار خود می‌تواند با سرعت براند یا با سرعت نراند ... این موضوعی است که هر کسی بالوجدان درخواهد یافت که اختیار در چنین شرایطی از انسان سلب نمی‌شود.
مطلب دیگر اینکه عذاب، نتیجه‌ی تکوینی اعمال است(1) به عبارت دیگر نتیجه‌ی تکوینی عمل نکردن به دستوارت الهی آتش جهنم است. این مطلب از آیات و روایات قابل اثبات است می‌باشد: «وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا»(جنّ:15) اما آنان که از حق دورند هيزم جهنم خواهند بود.
روايتي درباره‌ی شب اول قبر وجود دارد كه «... صورت خوش‌بو و زيبايی كنار مؤمن می‌آيد و با او مأنوس می‌شود و او را بشارت می‌دهد و خير مقدم می گويد. پس مؤمن می‌پرسد: تو كيستي؟ می گويد من اعمال نيكوی تو هستم...».(2) در روايات بسياری آمده است اعمالی كه در دنيا انجام می دهيم، يك صورت اخروی دارد كه آن صورت اخروی، نعمت‌های بهشتی است.(3)
حاصل سخن اینکه: هم‌چنانکه اگر کسی گفت به آتش دست نزن می‌سوزی، انسان را مجبور به دوری از آتش نمی‌کند، خداوند هم با وعده‌ی عذاب کسی را مجبور به اطاعت از دین نمی کند، بلکه کاملا در انتخاب مختار است می تواند به دستورات الهی عمل کند و می تواند عمل نکند؛ منتهی نتیجه تکوینی عمل نکردن به دستورات دین، آتش است. چنانچه نتیجه فرو بردن سوزن در چشم کوری است. (4)
پرسشی که ممکن است در این جا مطرح باشد این است که: اگر عذاب الهی نتیجه‌ی تکوینی اعمال است پس توبه چگونه توجیه می‌شود؛ چگونه می‌بخشد وقتی انسان به اعمالش واگذار است؟
پاسخ این است که: توبه و انابه موجب تبدیل گناهان به نیکی‌ها و محو تجسّم عمل در آخرت می‌شود؛ «وَ مَنْ یفْعَلْ ذلِكَ یلْقَ أَثاماً، یضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یوْمَ الْقِیامَةِ وَ یخْلُدْ فیهِ مُهاناً، إِلا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یبَدلُ اللهُ سَیئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللهُ غَفُوراً رَحیما. و كسى كه چنین كند به كیفرى برخورد نماید، عذاب او در روز قیامت دو برابر شود و در آن عذاب همیشه به خوارى بماند، مگر كسانى كه توبه كنند و ایمان آورند و عمل شایسته نمایند، پس آنهایند كه خداوند گناهانشان را تبدیل به نیكىها مىكند و همواره خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است». (فرقان:68)
راوى مىگويد: از امام باقر(علیه السلام) تفسير گفته خداوند متعال را كه در قرآن مىفرمايد: «پس خداوند بدىهايشان را به نيكىها تبديل مىكند و خداوند آمرزنده مهربان است» سؤال كردم، [ حضرت در مقام پاسخ] فرمود: «در روز قيامت مؤمن گناهكارى كه توبه كرده آورده مىشود تا آنكه در موقف حساب مىايستد، پس خداوند متعال است كه متولى و سرپرستى حسابش مىشود و هيچكس ديگر بر حساب او مطلع نمىگردد. پس گناهانش را به او معرفى مىكند تا آنكه به بدىهايش اقرار نمايد. خداوند عزوجل به كاتبان و نويسندگان اعمال مىفرمايد: «سيئات و زشتىها، آلودگىها، گناهان و تعلقات او را به حسنات و نيكىها تبديل كنيد و ظاهر سازيد حسناتش را به مردم. پس مردم در اين هنگام مىگويند. براى اين بنده يك بدى هم نيست. سپس خداوند امر مىكند كه او را به بهشت ببرند.(5)
اين روايت با لحن خاصى علاوه بر آنكه چگونگى جلوه‌ی توبه را در موقف حساب بيان مىكند، به اين حقيقت نيز اشاره دارد كه خداوند متعال، گناهان را تنها به خود انسان تائب نشان مىدهد و آن را از مردم و ديگران مخفى مىكند و اين، خود تفضلّى بزرگ از ناحيه خداوند رحيم است که اعمال سیّئه را به نیکی تبدیل می‌کند و این تبدّل برای حکیم و قادری هم‌چون خداوند سبحان بسیار آسان است.
برای مطالعه بیشتر ر.ک:
شهید مطهری، معاد
معاد از دیدگاه امام خمینی
ملاهادی سبزواری، اسرار الحکم
ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــــ ـــ
1. امام روح الله خمینی، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، قم، 1373 ش، ص 439
2. محمد بن يعقوب الكليني، كافي، ج 3، ص 232
3. محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج7، چاپ تهران، ص230 ـ 228
4. برگرفته از: ترجمه المیزان،علامه طباطبایی ج 6 ص 540 – 536
5. «عَنْ مُحَمَّدٍ قالَ سَأَلْتُ اَبا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلامُ عَنْ قَولِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: «فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحيماً» فَقالَ عَلَيْهِ السَّلامُ: يُؤْتى بِالْمُؤْمِنِ الْمُذْنِبِ يَوْمَ الْقِيامَةِ حَتّى يُقامُ بِمَوْقِفِ الْحِسابِ فَيَكُونُ اللَّهُ تَعالى هُوَ الَّذى يَتَوَلّى حِسابَهُ، لا يَطَّلِعُ عَلى حِسابِهِ اَحَداً مِنَ النَّاسِ، فيعرفه ذُنُوبَهُ حَتّى اذا اَقَرَّ بِسَيِّئاتِهِ قالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلْكَتَبَةِ: بَدِّلُوها حَسَناتٍ، وَاَظْهِرُوها لِلنَّاسِ، فَيَقُولُ النَّاسُ حينَئِذٍ: ما كانَ لِهذَا الْعَبْدِ سَيِّئَةٍ واحِدَةٌ، ثُمَ يَامُرُاللَّهُ بِهِ اِلَى الْجَنَّةِ، فَهذا تَاويلُ الْآيَة، وَ هِىَ فَى الْمُذْنِبينَ مِنْ شيعَتِنا خاصَّة»؛ (بحارالانوار، ج 7، صص 261 و 262، ح 12).