۳۰-۰۲-۹۲، ۰۹:۲۸ ق.ظ
یثرب پیش از اسلام
یثرب را نام فردی دانسته*اند از نوادگان حضرت نوح - علیه السلام- (یثرب بن قانیه بن مهائیل....) !، همچنان كه معنای لغوی خاصی نیز برای آن یاد كرده*اند كه عبارت از :« لوم و فساد و عیب» است. به همین دلیل نوشته*اند كه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پس از ورود به آن، فرمودند این كلمه بكار برده نشود و بجای آن، آن را «طابه» و «طیبه» نامیدند.[1] گفته شده است كه یثرب تنها بخشی از منطقه*ای بوده كه بعد از هجرت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - «مدینه* الرسول» یا به اختصار «مدینه» نامیده شده است.[2] گر چه بعد از هجرت نیز گاه و بی*گاه یثرب نامیده می*شد؛ از جمله در قرآن از قول منافقان ـ در سال پنجم هجرت یا اندی بعد از آن ـ آمده است كه مردم شهر را با عنوان «یا اهل یثرب» خطاب می*كردند.[3] در شعری از همسر عثمان ـ كه بعد از كشته شدن وی آن را سروده ـ از این شهر با عنوان یثرب یاد شده است.[4] در اشعار شاعران صحابی نیز كلمه یثرب آمده است.[5]
پیش از اسلام این كنطقه به عنوان یك «شهر متمركز» شناخته نمی*شده*در مجموع، عبارت از «واحه*هایی » بوده كه برخی* از آن*ها در فضای مسطح «سهل» و برخی از آن*ها در مرتفعات و میانه شعاب قرار داشته است. در واقع از لحاظ جغرافیایی دو رشته* «حره»؛ یعنی كوهكهای سنگلاخی سیاه كه گویی به آتش سوخته*اند، در دو سوی غرب و شرق آن كشیده شده است. حرّه شرقی كه با نام « حره واقم» شناخته می*شود، در شمال، به كوه احد منتهی شده و تقریباً تا جنوب امتداد می*یابد. همینطور حره*غربی كه «حره وبره» نامیده می*شود، در شمال تا بئر رومه و در جنوب تا محاذی محله قبا امتدا دارد. این دو حره به عنوان حفاظ شهر به شمار می*آید. در جنوب نیز كما بیش این سنگ*ها دیده می*شود. بدین ترتیب باید گفت تقریباً تنها ناحیه آی از مدینه كه با زمین هموار به خارج از آن متصل می*شود شمال آن است. بیشتر یهودیان در قسمت حره غربی و واحه*های منتهی به آن سكونت داشته*اند. این ناحیه كه بسیاری از اوسیان نیز در آن سكونت داشته*اند، یثرب نامیده می*شده، گرچه نباید از نظر دور داشت كه بزودی این كلمه بر تمامی این نواحی ـ با حفظ نام*های اختصاصی ـ اطلاق شده است.
مناطق مسكونی مدینه بیشتر عبارت از خانه*های معمولی از سنگ و آجر و خشت بوده و احتمالاً در میان هر طایفه*ای، بویژه یهودیان، علاوه بر خانه*های معمولی، حصن*ها و قلعه*هایی نیز وجود داشته كه به نام «اطم» شناخته می*شود. این قلعه*ها برای مواقع ضروری (جنگ*ها) مورد استفاده قرار می*گرفته، اما شهر در مجموع حصاری نداشته است (بعد*ها در طی تاریخ، بخشی اصلی مدینه كه همان مناطق مسكونی اطراف مسجد النبی - صلی الله علیه و آله و سلم - بود، حصار داشته است). در مورد ساكنان قدیمی این نواحی، اخباری نثل شده كه چندان محل اعتماد نیست.[6]
آنچه از مجموع آن*ها بدست آمده، این است كه چند بار بنی اسرائیل به دلایل مذهبی و سیاسی، بدین سوی هجوم آورده، بر آنجا مسلط شده و ساكنان آن را متفرق كرده*اند. از كیفیت آن حملات و نیز رمان دقیق آن*ها گزارش دقیقی در دست نیست اما آنچه كه توسط مورّخان مفروض گرفته شده، این است كه: یهودیان ساكن مدینه در زمان بعثت، پیش از ساكنان عرب آن؛ یعنی اوس و خزرج، در آنجا سكونت داشته*اند. احتمالاً این مهاجران در جریان جمله رومی*ها به قدس، در قرون نخست میلادی*، به حجاز پناه آورده*اند.[7] این منطقه هیچ حكومتی نداشته و آنان می توانستند همانند دیگر قبایل، تنها با اتكا به قوای داخلی خود، در آنجا بسر برند، بویژه كه دوری آن از دسترس رومیان ضد پهلوی نیز برای آنان اطمینان بخش بود. طبعاً به دلیل آن كه در آن زمان قدرت قابل توجهی در برابرشان نبود. در بهترین نقاط ـ از لحاظ كشاورزی ـ میان دو حره شرقی و غربی سكونت گزیدند.
درباره دلیل سكونت آنان در این نواحی، به خاطر داشتن اطلاعاتی از تورات؛ درباره ظهور رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در چنین دیاری، *اخبار زیادی را مورّخان نقل كرده*اند[8] سكونت آن*ها بیشتر در كنار حره شرقی بوده* است. از لحاظ نژاد، این مسلّم است كه یهودیان این نواحی غیر عرب و از بقایای یهود اسرائیلی بوده*اند. از اشارات مستمرّ قرآن به بنی اسرائیل و تطبیق آن*ها بر یهودیان مدینه،* می*توان چنین امری را ثابت دانست. به علاوه،*منابع اتفاق دارند كه زبان مذهبی آنان عبری بوده است. علاوه بر این مورّخان و نسب شناسان عرب ـ كه برای همه ساكنان، حتی شده نسب عربی و.ضع می*كنند ـ هیچگونه نسب عربی برای آنان یاد نكرده*اند. اینها نشان می*دهد كه غیر عرب بودن آن*ها برای همه محرز بوده است. اعرابی كه با نام اوس و خزرج شناخته می شدند ـ و بعدها با نام انصار ـ مهاجران جنو جزیره العرب به این ناحیه بوده*آند. اوس و خزرج دو فرزند یك پدر با نام حارثه بن ثعلبه بوده*اند.[9]
از اوس یك فرزند به دنیا آمد به نام مالك بن اوس و بدنبال آن از پنج فرزند وی، پطن در میان اوس شهرت یافت كه هر كدام خود چند خاندان و طایفه در خود داشتند. خزرج خود پنج فرزند داشت (!) كه از آن*ها نیز پنج بطن در درون قبیله خزرج شكل گرفت و در زمان ظهور اسلام هر كدام آن*ها نیط مشتمل بر چند خانواده و عشیره بودند؛ به عنوان مثال از نسل نجاز بن ثعلبه بن خزرج چهار عشیره با نام*های مالك بن نجار، عدی بن نجار،* مازن بن نجار، و دینار بن نجار شكل گرفت كه در میان دو حره شرقی و غربی زندگی كرده و رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نیز در همانجا فرود آمد و مسجد نیز همانجا ساخته شد. ـ بنی نجار دایی*های رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودند ـ محل*هایی كه اوسیان در آن سكونت داشتند در حوالی مناطق یهودی نشین مدینه در قسمت حره شرقی و نواحی قبا قرار داشت. جایی كه از لحاظ زراعی دارای زمین*های قابل و حاصلخیزی بود. اوسی*ها با بنی قریظه پیمانهایی داشتند.
تاریخ و دلایل مهاجرت این قبایل یمنی به شمال جزیره، مورد توجه اخباریان و تاریخ نویسان بوده است. بیشترین تكیه بر روی سیل عرم و خراب شدن سدّ مأرب صورت گرفته كه بدنبال آن، تعداد زیادی از قبایل جنوب به مناطق مختلف جزیره مهاجرت كردند (كه از جمله آن*ها مهاجرت خزاعه به مكه بود) این نظر كه مهاجرت اوس و خزرج بعد از سیل عرم بوده مورد تردید قرار گرفته است. گفته شده كه این مهاجرت می*توانسته دلایل سیاسی و نظامی ـ نزاعهای میان قبایل و قدرت طلبی حبشی*ها و حاكمان محلّی در آن حدود ـ و همچنین دلیل اقتصادی داشته باشد.[10]
حدسی كه درباره تاریخ این مهاجرت زده شده، در حدود 347 میلادی است. در حال یكه سیل عرم در حدود سالهای 477 ـ 450 رخ داده است. بدین ترتیب مهاجرت آنان سال*ها پیش از سیل عرم صورت گرفته است. هر چند این احتمال نیز از نظر دور نمانده كه سیلی دیگر سبب آن مهاجرت بوده است.[11]
مهاجرت این قبایل به یثرب و سكونت آن*ها در این ناحیه، می*توانست مشكلاتی را با یهودیان به وجود آورد. گفته شده كه در آغاز آن*ها با امضای معاهداتی با یكدیگر روابط مناسبی داشتند اما به تدریج با توجه به كثرت اعراب، آنان بر یهود تفوق یافته و یهودیان به صورت اقلّیت ـ اما اقلیتی قوی ـ در آمدند. به مرور زمان همه این طوایف یهودی و عربی،* بدلایل اقتصادی و نیز عصبیّت*های قبیله*ای، با یكدیگر به منازعه برخاسته و روابطی كه در همه جای جزیره العرب، در میان قبایل از حرب و حلف وجود داشت، در اینجا نیز برقرار گردید. اوس و خزرج ـ احتمالاً به تحریك یهودیان كه خود را مغلوب تصور می*كردند ـ با یكدیگر جنگ*های فراوانی كردند. یكی از نخستین جنگ*ها در روایت مورّخان به «یوم سمیر» (یا: سمیعه) شهرت یافته، پس از آن نیز درگیریهای دیگری (كه برخی از آنها در ماههای حرام بوده و به همین دلیل فجار نام گرفته (غیر از جنگ*های فجار در مكه و اطراف آن است) وافع شده است. آخرین آن*ها جنگ بعاث (نام یكی از مناطق نزدیگ به حره شرقی) است كه جنگ شدیدی میان اوس و خزرج صورت گرفته است. در این جنگ كه احتمالاً پنج سال پیش از سال نخست هجرت روی داده،* بسیاری از بزرگان اوس و خزرج كشته شدند. عایشه این جنگ و كشته شدن سران آن*ها را در آمدی برای ظهور اسلام در مدینه دانسته است.[12] تفصیل رخدادهای بعاث را ابو الفرج اصفهانی نقل كرده است. [13]در این جنگ اوسیان بر خزرجیان غلبه كردند (علی رغم آنكه حضیر كتائب (پدر اسید بن حضیر صحابی) كه رئیس آنان بود به قتل آمد،)
با این كه در این جنگ خزرجی *ها شكست خوردند، اوس در كشتن آنان افراط نكردند. آن*ها تصمیم گرفتند تا خزرجی*ها را كه برادرانشان بودند بر «ثعالب» (روباه*ها) ترجیح دهند. این تعبیر شاید اشاره به یهودیان (حیله*گر) بوده است.[14] نوع این جنگ*ها گرچه می*توانسته در آغاز ناشی از حسادت خزرج نسبت به زمین*های حاصل خیزی باشدكه در اختیار اوس (و هم پیمانان یهودی آن*ها) بوده،[15] اما در ادامه با «ثار» های مكرری كه در دو سو مطرح بوده ادامه می*یافته است. باید گفت كه جمعیت خزرج تقریباً دو برابر اوس بوده است. این امر آمارهایی كه از تعداد بیعت كنندگان اوسی و خزرجی در عقبه دوم و نیز اسامی شهدای احد در دست داریم، بخوبی به دست می*آید. محتمل است كه برخی از جنگ*های جاهلی،*برخی از طوایف، از خزرج و یا اوس،*در آن شركتی نداشته*اند. اوسی*ها پیمانی با یهودیان قریظی داشتند كه بعدها آثاری در تاریخ اسلام، در جریان غزوه بنی قریظه داشت. كسانی از خزرج نیز دوستی*هایی با بنی النضیر داشتند كه آثاری در جریان غزوه بنی النضیر داشت. در عین حال از تحریكات یهودیان برای ایجاد اختلاف در میان اوس و خزرج در قبل و بعد از اسلام شواهدی وجود دارد.[16] در اطراف مدینه برخی از فبایل عربی ـ غیر از اوس و خزرج ـ زندگی می*كردند. از جمله قبیله* «مزینه» و «سلیم» كه در شرق مدینه سكو.نت داشته و با برخی از بطون اوسی هم پیمان بودند. همین طور قبیله «جهینه» كه همپیمان با برخی از طوایف قبیله خزرج بوده در غرب مدینه سكونت داشتند. قبیله «اشجع» نیز در شمال مدینه بوده و همپیمان برخی از خزرجیان بودند.[17]
از نقطه نظر دینی، قبایل ساكن یثرب همگی بت پرست و به اصطلاح قرآن «مشرك» بودند. به همین دلیل پیوند آنان با مكه و مشركان آن سرزمین مقدس، بسیار نیرومند بوده است. می*توان گفت آنان تمامی آداب بت*پرستی قریش و مراسم منحرف شده بازمانده از ابراهیم (علیه السلام) را كه مورد رعایت مكیان بود، رعایت می*كردند. بدین ترتیب پیوند آنان از لحاظ فرهنگی با مكه گسترده بوده است. در برابر، هیچگونه پیوند فكری با یهودیان ساكن مدینه نداشتند و كمترین تأثیری از آنان نپذیرفته بودند. همیطور از نصرانی*ها، كه البته حضوری در شهر آنان نداشتند. گرچه قافله*های تجاری آن*ها از نجران یا یمن به سمت شمال، به منطقه آنان آمد شد داشت.[18] عدم تأثیر گذاری گسترده یهود در عرب، بیشتر به دلیل بی*توجهی یهود به نشر دعوتشان بود. آنان خود را قوم برگزیده خداوند دانسته و به دین یهود چهره نژادی داده بودند. به علاوه این تلقّی برای اوس و خزرج بود كه دین بومی منطقه همان بت پرستی است و نباید به دینی كه از خارج وارد شده وقعی نهاد. با این حال یعقوبی آورده است كه جمعی از اوس و خزرج به دلیل مجاورت با یهود خیبر، قریظه و نضیر، یهودی شدند.[19]
از آنجا كه قبایل عرب هر كدام به بت خاصّ خود عنایت داشتند ـ گرچه به سایر بت*ها نیز احترام می*نهادند ـ بت «منات» مورد علاقه و عبادت اوس و خزرج بود. این بت در نزدیكی دریای احمر در منطقه*قدید ـ جنوب غربی یثرب ـ قرار داشت و سخت مورد احترام ساكنان عرب یثرب بود.[20] گفته شده كه اوس و خزرج برای مراسم حج عازم مكه می*شدند اما برای تراشیدن سر نزد منات رفته و تنها با چنین اقدامی حج خویش را تمام شده و مقبول می*دانستند.[21] بعدها اشاره خواهیم كرد كه مواردی از نگرش «حنیفی» نیز در یثرب وجود داشته است. این می*توانسته بیشتر متأثر از حنفیان مكی باشد تا یهودیان موحد مدنی؛ گرچه باید پذیرفت كه در مجموع به دلیل فرهنگی بودن یهودیان، آنان تأثیری در اوس و خزرج داشته*اند. دست كم آن، مسأله آشنایی اوس و خزرج با ظهور پیامبری جدید است كه خود از دلایل پذیرش اسلام توسط ساكنان یثرب دانسته شده است.
از نظر اقتصادی محیط یثرب نسبت به مكه متفاوت بود، گرچه در اینجا نیز تجارت وجود داشت اما نه همانند تجارت مكیان كه قافله*های تجاری تابستانی و زمستانی داشته باشند. اقتصاد مدینه بر پایه كشت و زرع و نخلستان*هایی بوده كه در نواحی مختلف مدینه وجود داشته است.[22] خرما یكی از محصولات مدینه بوده كه بخشی از تغذیه مردم نیز به وسیله آن انجام می*گرفته است، گرچه اشباع مسلمانان از خرما، تنها بعد از فتح خیبر بوده است.[23] در مدینه آب به وفور به دست می*آمده، با این حال امكان كندن چاه و داشتن آب شیرین در همه* نواحی مدینه امكان پذیر نبوده است.[24] در مجموع باید گفت مدینه در قیاس با مكه از توان اقتصادی درونی برخوردار بوده و از این زاویه بر مكه امتیاز قابل توجهی داشته است.
در میان ساكنان یثرب، یهودان توان اقتصادی بیشتری داشته و به دلیل داشتن چنین توانی دست به احتكار اجناس و ربا خواری می*زده*اند. بعلاوه، در صنعت و بویژه ساختن شمشیر، نیزه و تیر توسط یهودیان صورت می*گرفته و این ـ با توجه به جنگ*های مداوم ـ در آمد قابل ملاحظه*ای برای آنان داشته است. بی*توجهی اعراب را به این قبیل مسائل باید در روحیه عربی آن*ها و توجه به همان اصول بایده*نشینی دانست. در واقع اهالی یثرب گرچه تا حدودی شهر نشین بودند اما خصلت*های عرب بادیه*ای (كه در آن محیط شایع و گسترده بود) بر آنان اثر گذاشته بود. جنگ*های پیاپی میان اوس و خزرج نیز حاكی از این روحیه بوده است.[25][1] . تاج العروس، ج2، ص85؛ در قرآن آمده است «لاتثریب علیكم الیوم یغفر الله لكم» یوسف (12): 92، ونكـ: مفردات، ص75.
[2] . معجم البلدان، ج6، ص430؛ تاج العروس، ج2، ص85.
[3] . احزاب، 33 و 13.
[4] . معجم البلدان، ج6، ص430، از ابن عباس.
[5] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص384.
[6] . نكـ: المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج4، ص133.
[7] . گزارش پراكنده یهودیان در اراضی مدیترانه*ای و از جمله عربستان و دلایل آن را ویل دورانت (تاریخ تمدن، ج14، ص433) آورده است.
[8] . (ان علماؤهم كانوا یجدون فی التوراه صفه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و انه یهاجر الی بلد فیه نخل بین حرتین فاقبلوا من الشام یطلبون الصّفه) معجم البلدان، ج6، ص84.
[9] . اوس و خزرج با عنوان «بنی*قیله» شناخته می*شدند. در یك نقل آمده كه «قیله» مادر اوس و خزرج بوده است.
[10] . درباره*ی دلایل مهاجرت آنها نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص72ـ67.
[11] . نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص73ـ72.
[12] . بخاری، ج2، ص309 و 320 (و منابع دیگر كه در بحث دلایل «گسترش سریع اسلام در مدینه» خواهد آمد).
[13] . الاغانی، ج17، صص128ـ117.
[14] . الاغانی، ج17، ص125 «یا معشر الأوس اسجحوا ولا تهلكوا اخوتكم فجورا هم خیرٌ من جوار الثعالب» (اسجحوا؛ یعنی عفو كنید.)
[15] . از قول یكی از رهبران خزرج آمده است كه: بیاضه بن عمر و شما را در زمین سخت و صعبی سكونت داده*اند. به خدا قسم تا شما را در منازل بنی*قریظه و بین النضیر در كنار آب*های شیرین و نخل*های پربار سكونت ندهم با همسرم همبستر نمی*شوم. نكـ: وفاء الوفاء، ج1، ص217.
[16] . نكـ: تفسیر الطبری، ج7، ص55، در آنجا به نقل از شاس بن قیس یهودی آمده كه وقتی اتحاد اوس و خزرج را در سایه*ی اسلام دید گفت: «قد اجتمع ملأ بنی قیله بهذه البلاد، لا والله، مالنا معهم اذا اجتمع ملؤهم بها من قرار». درباره*ی آیه*ی «یا ایها الذین آمنوا ان تطیعوا فریقاً من اهل الكتاب یردّكم بعد ایمانكم كافرین.» (آل*عمران/100)، نقل*هایی درباره*ی تحریكات یهود در ایجاد اختلاف روایت شده است (نكـ: اسباب النزول، ص77).
[17] . یثرب قبل الاسلام، ص133.
[18] . طبعاً بطور محدود می*توان كسانی را در قبایل عربی یافت كه نصرانی شده باشند در یثرب و برخی از توابع آن همچون وادی القری سخن از تأثیرات محدود نصرانیت به میان آمده؛ نكـ یثرب قبل الاسلام، ص110؛ شیخو علی رغم وجود صراحت تاریخ بر اینكه اوس و خزرج بت*پرست بوده*اند با ارائه چند حدس دور از ذهن خواسته تا مرام اوس و خزرج را دین مسیحیت بداند. نكـ: النصرانیه و آداب*ها بین عرب الجاهلیه، صص114ـ115.
[19] . یعقوبی، ج1، ص257؛ اسامی جمله از طوایف یهودی قبایل عربی در پیمان عمومی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مسلمانان و یهودیان آمده است.
[20] . درباره بت*های اختصاصی قبایل و محل نصب آنها، نكـ: اطلس تاریخ الاسلام، ص100، و نقشه*ی ش37.
[21] . نكـ: الاصنام، ص12، 14؛ المحبر، صص316ـ313.
[22] . با توجه به آیات 99 و 141 سوره*ی انعام، می*توان با برخی از محصولاتی كه برای اعراب حجاز قابل حصول بوده آشنایی یافت.
[23] فتح الباری، ج7، ص495، «عایشه: ما شبعنا حتی فتحت خیبر».
[24] . درباره فروش آب چاه بئر رومه توسط یهودیان، نكـ: وفاء الوفاء، ج3، ص970، و نیز نكـ: الصحیح من سیره النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج3، ص119ـ113؛ استاد بر این عقیده است كه عثمان بئر رومه را در دوران خلافت خود خریداری كرده است.
[25] . المفصل، ج4، ص141ـ140.
یثرب را نام فردی دانسته*اند از نوادگان حضرت نوح - علیه السلام- (یثرب بن قانیه بن مهائیل....) !، همچنان كه معنای لغوی خاصی نیز برای آن یاد كرده*اند كه عبارت از :« لوم و فساد و عیب» است. به همین دلیل نوشته*اند كه رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - پس از ورود به آن، فرمودند این كلمه بكار برده نشود و بجای آن، آن را «طابه» و «طیبه» نامیدند.[1] گفته شده است كه یثرب تنها بخشی از منطقه*ای بوده كه بعد از هجرت رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - «مدینه* الرسول» یا به اختصار «مدینه» نامیده شده است.[2] گر چه بعد از هجرت نیز گاه و بی*گاه یثرب نامیده می*شد؛ از جمله در قرآن از قول منافقان ـ در سال پنجم هجرت یا اندی بعد از آن ـ آمده است كه مردم شهر را با عنوان «یا اهل یثرب» خطاب می*كردند.[3] در شعری از همسر عثمان ـ كه بعد از كشته شدن وی آن را سروده ـ از این شهر با عنوان یثرب یاد شده است.[4] در اشعار شاعران صحابی نیز كلمه یثرب آمده است.[5]
پیش از اسلام این كنطقه به عنوان یك «شهر متمركز» شناخته نمی*شده*در مجموع، عبارت از «واحه*هایی » بوده كه برخی* از آن*ها در فضای مسطح «سهل» و برخی از آن*ها در مرتفعات و میانه شعاب قرار داشته است. در واقع از لحاظ جغرافیایی دو رشته* «حره»؛ یعنی كوهكهای سنگلاخی سیاه كه گویی به آتش سوخته*اند، در دو سوی غرب و شرق آن كشیده شده است. حرّه شرقی كه با نام « حره واقم» شناخته می*شود، در شمال، به كوه احد منتهی شده و تقریباً تا جنوب امتداد می*یابد. همینطور حره*غربی كه «حره وبره» نامیده می*شود، در شمال تا بئر رومه و در جنوب تا محاذی محله قبا امتدا دارد. این دو حره به عنوان حفاظ شهر به شمار می*آید. در جنوب نیز كما بیش این سنگ*ها دیده می*شود. بدین ترتیب باید گفت تقریباً تنها ناحیه آی از مدینه كه با زمین هموار به خارج از آن متصل می*شود شمال آن است. بیشتر یهودیان در قسمت حره غربی و واحه*های منتهی به آن سكونت داشته*اند. این ناحیه كه بسیاری از اوسیان نیز در آن سكونت داشته*اند، یثرب نامیده می*شده، گرچه نباید از نظر دور داشت كه بزودی این كلمه بر تمامی این نواحی ـ با حفظ نام*های اختصاصی ـ اطلاق شده است.
مناطق مسكونی مدینه بیشتر عبارت از خانه*های معمولی از سنگ و آجر و خشت بوده و احتمالاً در میان هر طایفه*ای، بویژه یهودیان، علاوه بر خانه*های معمولی، حصن*ها و قلعه*هایی نیز وجود داشته كه به نام «اطم» شناخته می*شود. این قلعه*ها برای مواقع ضروری (جنگ*ها) مورد استفاده قرار می*گرفته، اما شهر در مجموع حصاری نداشته است (بعد*ها در طی تاریخ، بخشی اصلی مدینه كه همان مناطق مسكونی اطراف مسجد النبی - صلی الله علیه و آله و سلم - بود، حصار داشته است). در مورد ساكنان قدیمی این نواحی، اخباری نثل شده كه چندان محل اعتماد نیست.[6]
آنچه از مجموع آن*ها بدست آمده، این است كه چند بار بنی اسرائیل به دلایل مذهبی و سیاسی، بدین سوی هجوم آورده، بر آنجا مسلط شده و ساكنان آن را متفرق كرده*اند. از كیفیت آن حملات و نیز رمان دقیق آن*ها گزارش دقیقی در دست نیست اما آنچه كه توسط مورّخان مفروض گرفته شده، این است كه: یهودیان ساكن مدینه در زمان بعثت، پیش از ساكنان عرب آن؛ یعنی اوس و خزرج، در آنجا سكونت داشته*اند. احتمالاً این مهاجران در جریان جمله رومی*ها به قدس، در قرون نخست میلادی*، به حجاز پناه آورده*اند.[7] این منطقه هیچ حكومتی نداشته و آنان می توانستند همانند دیگر قبایل، تنها با اتكا به قوای داخلی خود، در آنجا بسر برند، بویژه كه دوری آن از دسترس رومیان ضد پهلوی نیز برای آنان اطمینان بخش بود. طبعاً به دلیل آن كه در آن زمان قدرت قابل توجهی در برابرشان نبود. در بهترین نقاط ـ از لحاظ كشاورزی ـ میان دو حره شرقی و غربی سكونت گزیدند.
درباره دلیل سكونت آنان در این نواحی، به خاطر داشتن اطلاعاتی از تورات؛ درباره ظهور رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - در چنین دیاری، *اخبار زیادی را مورّخان نقل كرده*اند[8] سكونت آن*ها بیشتر در كنار حره شرقی بوده* است. از لحاظ نژاد، این مسلّم است كه یهودیان این نواحی غیر عرب و از بقایای یهود اسرائیلی بوده*اند. از اشارات مستمرّ قرآن به بنی اسرائیل و تطبیق آن*ها بر یهودیان مدینه،* می*توان چنین امری را ثابت دانست. به علاوه،*منابع اتفاق دارند كه زبان مذهبی آنان عبری بوده است. علاوه بر این مورّخان و نسب شناسان عرب ـ كه برای همه ساكنان، حتی شده نسب عربی و.ضع می*كنند ـ هیچگونه نسب عربی برای آنان یاد نكرده*اند. اینها نشان می*دهد كه غیر عرب بودن آن*ها برای همه محرز بوده است. اعرابی كه با نام اوس و خزرج شناخته می شدند ـ و بعدها با نام انصار ـ مهاجران جنو جزیره العرب به این ناحیه بوده*آند. اوس و خزرج دو فرزند یك پدر با نام حارثه بن ثعلبه بوده*اند.[9]
از اوس یك فرزند به دنیا آمد به نام مالك بن اوس و بدنبال آن از پنج فرزند وی، پطن در میان اوس شهرت یافت كه هر كدام خود چند خاندان و طایفه در خود داشتند. خزرج خود پنج فرزند داشت (!) كه از آن*ها نیز پنج بطن در درون قبیله خزرج شكل گرفت و در زمان ظهور اسلام هر كدام آن*ها نیط مشتمل بر چند خانواده و عشیره بودند؛ به عنوان مثال از نسل نجاز بن ثعلبه بن خزرج چهار عشیره با نام*های مالك بن نجار، عدی بن نجار،* مازن بن نجار، و دینار بن نجار شكل گرفت كه در میان دو حره شرقی و غربی زندگی كرده و رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - نیز در همانجا فرود آمد و مسجد نیز همانجا ساخته شد. ـ بنی نجار دایی*های رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم - بودند ـ محل*هایی كه اوسیان در آن سكونت داشتند در حوالی مناطق یهودی نشین مدینه در قسمت حره شرقی و نواحی قبا قرار داشت. جایی كه از لحاظ زراعی دارای زمین*های قابل و حاصلخیزی بود. اوسی*ها با بنی قریظه پیمانهایی داشتند.
تاریخ و دلایل مهاجرت این قبایل یمنی به شمال جزیره، مورد توجه اخباریان و تاریخ نویسان بوده است. بیشترین تكیه بر روی سیل عرم و خراب شدن سدّ مأرب صورت گرفته كه بدنبال آن، تعداد زیادی از قبایل جنوب به مناطق مختلف جزیره مهاجرت كردند (كه از جمله آن*ها مهاجرت خزاعه به مكه بود) این نظر كه مهاجرت اوس و خزرج بعد از سیل عرم بوده مورد تردید قرار گرفته است. گفته شده كه این مهاجرت می*توانسته دلایل سیاسی و نظامی ـ نزاعهای میان قبایل و قدرت طلبی حبشی*ها و حاكمان محلّی در آن حدود ـ و همچنین دلیل اقتصادی داشته باشد.[10]
حدسی كه درباره تاریخ این مهاجرت زده شده، در حدود 347 میلادی است. در حال یكه سیل عرم در حدود سالهای 477 ـ 450 رخ داده است. بدین ترتیب مهاجرت آنان سال*ها پیش از سیل عرم صورت گرفته است. هر چند این احتمال نیز از نظر دور نمانده كه سیلی دیگر سبب آن مهاجرت بوده است.[11]
مهاجرت این قبایل به یثرب و سكونت آن*ها در این ناحیه، می*توانست مشكلاتی را با یهودیان به وجود آورد. گفته شده كه در آغاز آن*ها با امضای معاهداتی با یكدیگر روابط مناسبی داشتند اما به تدریج با توجه به كثرت اعراب، آنان بر یهود تفوق یافته و یهودیان به صورت اقلّیت ـ اما اقلیتی قوی ـ در آمدند. به مرور زمان همه این طوایف یهودی و عربی،* بدلایل اقتصادی و نیز عصبیّت*های قبیله*ای، با یكدیگر به منازعه برخاسته و روابطی كه در همه جای جزیره العرب، در میان قبایل از حرب و حلف وجود داشت، در اینجا نیز برقرار گردید. اوس و خزرج ـ احتمالاً به تحریك یهودیان كه خود را مغلوب تصور می*كردند ـ با یكدیگر جنگ*های فراوانی كردند. یكی از نخستین جنگ*ها در روایت مورّخان به «یوم سمیر» (یا: سمیعه) شهرت یافته، پس از آن نیز درگیریهای دیگری (كه برخی از آنها در ماههای حرام بوده و به همین دلیل فجار نام گرفته (غیر از جنگ*های فجار در مكه و اطراف آن است) وافع شده است. آخرین آن*ها جنگ بعاث (نام یكی از مناطق نزدیگ به حره شرقی) است كه جنگ شدیدی میان اوس و خزرج صورت گرفته است. در این جنگ كه احتمالاً پنج سال پیش از سال نخست هجرت روی داده،* بسیاری از بزرگان اوس و خزرج كشته شدند. عایشه این جنگ و كشته شدن سران آن*ها را در آمدی برای ظهور اسلام در مدینه دانسته است.[12] تفصیل رخدادهای بعاث را ابو الفرج اصفهانی نقل كرده است. [13]در این جنگ اوسیان بر خزرجیان غلبه كردند (علی رغم آنكه حضیر كتائب (پدر اسید بن حضیر صحابی) كه رئیس آنان بود به قتل آمد،)
با این كه در این جنگ خزرجی *ها شكست خوردند، اوس در كشتن آنان افراط نكردند. آن*ها تصمیم گرفتند تا خزرجی*ها را كه برادرانشان بودند بر «ثعالب» (روباه*ها) ترجیح دهند. این تعبیر شاید اشاره به یهودیان (حیله*گر) بوده است.[14] نوع این جنگ*ها گرچه می*توانسته در آغاز ناشی از حسادت خزرج نسبت به زمین*های حاصل خیزی باشدكه در اختیار اوس (و هم پیمانان یهودی آن*ها) بوده،[15] اما در ادامه با «ثار» های مكرری كه در دو سو مطرح بوده ادامه می*یافته است. باید گفت كه جمعیت خزرج تقریباً دو برابر اوس بوده است. این امر آمارهایی كه از تعداد بیعت كنندگان اوسی و خزرجی در عقبه دوم و نیز اسامی شهدای احد در دست داریم، بخوبی به دست می*آید. محتمل است كه برخی از جنگ*های جاهلی،*برخی از طوایف، از خزرج و یا اوس،*در آن شركتی نداشته*اند. اوسی*ها پیمانی با یهودیان قریظی داشتند كه بعدها آثاری در تاریخ اسلام، در جریان غزوه بنی قریظه داشت. كسانی از خزرج نیز دوستی*هایی با بنی النضیر داشتند كه آثاری در جریان غزوه بنی النضیر داشت. در عین حال از تحریكات یهودیان برای ایجاد اختلاف در میان اوس و خزرج در قبل و بعد از اسلام شواهدی وجود دارد.[16] در اطراف مدینه برخی از فبایل عربی ـ غیر از اوس و خزرج ـ زندگی می*كردند. از جمله قبیله* «مزینه» و «سلیم» كه در شرق مدینه سكو.نت داشته و با برخی از بطون اوسی هم پیمان بودند. همین طور قبیله «جهینه» كه همپیمان با برخی از طوایف قبیله خزرج بوده در غرب مدینه سكونت داشتند. قبیله «اشجع» نیز در شمال مدینه بوده و همپیمان برخی از خزرجیان بودند.[17]
از نقطه نظر دینی، قبایل ساكن یثرب همگی بت پرست و به اصطلاح قرآن «مشرك» بودند. به همین دلیل پیوند آنان با مكه و مشركان آن سرزمین مقدس، بسیار نیرومند بوده است. می*توان گفت آنان تمامی آداب بت*پرستی قریش و مراسم منحرف شده بازمانده از ابراهیم (علیه السلام) را كه مورد رعایت مكیان بود، رعایت می*كردند. بدین ترتیب پیوند آنان از لحاظ فرهنگی با مكه گسترده بوده است. در برابر، هیچگونه پیوند فكری با یهودیان ساكن مدینه نداشتند و كمترین تأثیری از آنان نپذیرفته بودند. همیطور از نصرانی*ها، كه البته حضوری در شهر آنان نداشتند. گرچه قافله*های تجاری آن*ها از نجران یا یمن به سمت شمال، به منطقه آنان آمد شد داشت.[18] عدم تأثیر گذاری گسترده یهود در عرب، بیشتر به دلیل بی*توجهی یهود به نشر دعوتشان بود. آنان خود را قوم برگزیده خداوند دانسته و به دین یهود چهره نژادی داده بودند. به علاوه این تلقّی برای اوس و خزرج بود كه دین بومی منطقه همان بت پرستی است و نباید به دینی كه از خارج وارد شده وقعی نهاد. با این حال یعقوبی آورده است كه جمعی از اوس و خزرج به دلیل مجاورت با یهود خیبر، قریظه و نضیر، یهودی شدند.[19]
از آنجا كه قبایل عرب هر كدام به بت خاصّ خود عنایت داشتند ـ گرچه به سایر بت*ها نیز احترام می*نهادند ـ بت «منات» مورد علاقه و عبادت اوس و خزرج بود. این بت در نزدیكی دریای احمر در منطقه*قدید ـ جنوب غربی یثرب ـ قرار داشت و سخت مورد احترام ساكنان عرب یثرب بود.[20] گفته شده كه اوس و خزرج برای مراسم حج عازم مكه می*شدند اما برای تراشیدن سر نزد منات رفته و تنها با چنین اقدامی حج خویش را تمام شده و مقبول می*دانستند.[21] بعدها اشاره خواهیم كرد كه مواردی از نگرش «حنیفی» نیز در یثرب وجود داشته است. این می*توانسته بیشتر متأثر از حنفیان مكی باشد تا یهودیان موحد مدنی؛ گرچه باید پذیرفت كه در مجموع به دلیل فرهنگی بودن یهودیان، آنان تأثیری در اوس و خزرج داشته*اند. دست كم آن، مسأله آشنایی اوس و خزرج با ظهور پیامبری جدید است كه خود از دلایل پذیرش اسلام توسط ساكنان یثرب دانسته شده است.
از نظر اقتصادی محیط یثرب نسبت به مكه متفاوت بود، گرچه در اینجا نیز تجارت وجود داشت اما نه همانند تجارت مكیان كه قافله*های تجاری تابستانی و زمستانی داشته باشند. اقتصاد مدینه بر پایه كشت و زرع و نخلستان*هایی بوده كه در نواحی مختلف مدینه وجود داشته است.[22] خرما یكی از محصولات مدینه بوده كه بخشی از تغذیه مردم نیز به وسیله آن انجام می*گرفته است، گرچه اشباع مسلمانان از خرما، تنها بعد از فتح خیبر بوده است.[23] در مدینه آب به وفور به دست می*آمده، با این حال امكان كندن چاه و داشتن آب شیرین در همه* نواحی مدینه امكان پذیر نبوده است.[24] در مجموع باید گفت مدینه در قیاس با مكه از توان اقتصادی درونی برخوردار بوده و از این زاویه بر مكه امتیاز قابل توجهی داشته است.
در میان ساكنان یثرب، یهودان توان اقتصادی بیشتری داشته و به دلیل داشتن چنین توانی دست به احتكار اجناس و ربا خواری می*زده*اند. بعلاوه، در صنعت و بویژه ساختن شمشیر، نیزه و تیر توسط یهودیان صورت می*گرفته و این ـ با توجه به جنگ*های مداوم ـ در آمد قابل ملاحظه*ای برای آنان داشته است. بی*توجهی اعراب را به این قبیل مسائل باید در روحیه عربی آن*ها و توجه به همان اصول بایده*نشینی دانست. در واقع اهالی یثرب گرچه تا حدودی شهر نشین بودند اما خصلت*های عرب بادیه*ای (كه در آن محیط شایع و گسترده بود) بر آنان اثر گذاشته بود. جنگ*های پیاپی میان اوس و خزرج نیز حاكی از این روحیه بوده است.[25][1] . تاج العروس، ج2، ص85؛ در قرآن آمده است «لاتثریب علیكم الیوم یغفر الله لكم» یوسف (12): 92، ونكـ: مفردات، ص75.
[2] . معجم البلدان، ج6، ص430؛ تاج العروس، ج2، ص85.
[3] . احزاب، 33 و 13.
[4] . معجم البلدان، ج6، ص430، از ابن عباس.
[5] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص384.
[6] . نكـ: المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج4، ص133.
[7] . گزارش پراكنده یهودیان در اراضی مدیترانه*ای و از جمله عربستان و دلایل آن را ویل دورانت (تاریخ تمدن، ج14، ص433) آورده است.
[8] . (ان علماؤهم كانوا یجدون فی التوراه صفه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) و انه یهاجر الی بلد فیه نخل بین حرتین فاقبلوا من الشام یطلبون الصّفه) معجم البلدان، ج6، ص84.
[9] . اوس و خزرج با عنوان «بنی*قیله» شناخته می*شدند. در یك نقل آمده كه «قیله» مادر اوس و خزرج بوده است.
[10] . درباره*ی دلایل مهاجرت آنها نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص72ـ67.
[11] . نكـ: یثرب قبل الإسلام، صص73ـ72.
[12] . بخاری، ج2، ص309 و 320 (و منابع دیگر كه در بحث دلایل «گسترش سریع اسلام در مدینه» خواهد آمد).
[13] . الاغانی، ج17، صص128ـ117.
[14] . الاغانی، ج17، ص125 «یا معشر الأوس اسجحوا ولا تهلكوا اخوتكم فجورا هم خیرٌ من جوار الثعالب» (اسجحوا؛ یعنی عفو كنید.)
[15] . از قول یكی از رهبران خزرج آمده است كه: بیاضه بن عمر و شما را در زمین سخت و صعبی سكونت داده*اند. به خدا قسم تا شما را در منازل بنی*قریظه و بین النضیر در كنار آب*های شیرین و نخل*های پربار سكونت ندهم با همسرم همبستر نمی*شوم. نكـ: وفاء الوفاء، ج1، ص217.
[16] . نكـ: تفسیر الطبری، ج7، ص55، در آنجا به نقل از شاس بن قیس یهودی آمده كه وقتی اتحاد اوس و خزرج را در سایه*ی اسلام دید گفت: «قد اجتمع ملأ بنی قیله بهذه البلاد، لا والله، مالنا معهم اذا اجتمع ملؤهم بها من قرار». درباره*ی آیه*ی «یا ایها الذین آمنوا ان تطیعوا فریقاً من اهل الكتاب یردّكم بعد ایمانكم كافرین.» (آل*عمران/100)، نقل*هایی درباره*ی تحریكات یهود در ایجاد اختلاف روایت شده است (نكـ: اسباب النزول، ص77).
[17] . یثرب قبل الاسلام، ص133.
[18] . طبعاً بطور محدود می*توان كسانی را در قبایل عربی یافت كه نصرانی شده باشند در یثرب و برخی از توابع آن همچون وادی القری سخن از تأثیرات محدود نصرانیت به میان آمده؛ نكـ یثرب قبل الاسلام، ص110؛ شیخو علی رغم وجود صراحت تاریخ بر اینكه اوس و خزرج بت*پرست بوده*اند با ارائه چند حدس دور از ذهن خواسته تا مرام اوس و خزرج را دین مسیحیت بداند. نكـ: النصرانیه و آداب*ها بین عرب الجاهلیه، صص114ـ115.
[19] . یعقوبی، ج1، ص257؛ اسامی جمله از طوایف یهودی قبایل عربی در پیمان عمومی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با مسلمانان و یهودیان آمده است.
[20] . درباره بت*های اختصاصی قبایل و محل نصب آنها، نكـ: اطلس تاریخ الاسلام، ص100، و نقشه*ی ش37.
[21] . نكـ: الاصنام، ص12، 14؛ المحبر، صص316ـ313.
[22] . با توجه به آیات 99 و 141 سوره*ی انعام، می*توان با برخی از محصولاتی كه برای اعراب حجاز قابل حصول بوده آشنایی یافت.
[23] فتح الباری، ج7، ص495، «عایشه: ما شبعنا حتی فتحت خیبر».
[24] . درباره فروش آب چاه بئر رومه توسط یهودیان، نكـ: وفاء الوفاء، ج3، ص970، و نیز نكـ: الصحیح من سیره النبی (صلی الله علیه و آله و سلم)، ج3، ص119ـ113؛ استاد بر این عقیده است كه عثمان بئر رومه را در دوران خلافت خود خریداری كرده است.
[25] . المفصل، ج4، ص141ـ140.