۲۶-۰۷-۹۳، ۰۹:۱۲ ب.ظ
(آخرین تغییر در ارسال: ۲۶-۰۷-۹۳، ۰۹:۲۰ ب.ظ توسط شیرین فرهمندپور.)
به گزارش شریان نیوز به نقل مشرق، موسیقی به عنوان هنری مورد توجه، گاه آنچنان جنجال برمی‌انگیزد که نظرات مثبت و منفی پیرامون خود را تغییر میدهد. یکی از جنجال‌برانگیزترین سبک‌های موسیقی در غرب و به ویژه در ایران، سبک رپ است. رپرها با ظاهر عجیب و غریب خود و فریادهای تند و تیزشان یک پدیده جالب توجه در غرب و در کشورهایی مانند ایران شده‌اند. به ویژه از آنجا که این سبک هنوز جوان و در همه جا در حال تغییر و تحول است، اخبار آن توجه بسیاری را به خود جلب میکند. این مسأله بهانه‌ای شد تا سری به محله کمترشناخته‌شده رپ و رپرها بزنیم؛ از کوچه‌پس‌کوچه‌های آن خبر بگیریم و ببینیم در خانه‌های این محله چیزی قابل توجه یا مناسب حال ما یافت می‌شود یا خیر.
در اینجا قصد ورود به مباحث تخصصی در حوزه نت‌های موسیقی را نداریم؛ قصد پرداخت دقیق به تاریخچه فنی شکلگیری سبک رپ، تغییر و تحولات و شاخه‌های موسیقایی آن تاکنون را نیز نداریم؛ قصد بحث پیرامون حکم فقهی یا قانونی در مورد رپ‌خوانی را نیز نداریم؛ و نهایتاً اگر چه در خلال بحث از برخی رپرها نام می‌بریم اما قصد تبلیغ رپ و رپِرها را نیز نداریم و این نام بردن‌ها هرگز به منزله تأیید یا تطهیر رپرها نیست؛ بلکه محور این نوشتار، بررسی ژانرهای متنوع رپ و نقش فرهنگی- اجتماعی رپِرها در جوامع غربی و ایران است و اینکه آیا اساساً چیزی در دنیای رپ پیدا می‌شود که قابلیت متناسب‌سازی با فرهنگ ایرانی-اسلامی ما را داشته باشد
رپ از کجا شروع شد و چرا؟
برخی ادعا کردهاند ریشه موسیقی رپ به جامائیکا در دهه 1960 میلادی بازمیگردد، زمانی که خوانندگان در مراکز تفریحی به جای صحبت کردن در میان پخش دو موسیقی، ترجیح دادند در حین پخش آن صحبت کنند. برخی حتی به دوره‌های گذشته در دو سه قرن پیش اشاره میکنند که بردگان در محافل رقص و آواز خود چیزی شبیه به رپ می‌خواندند. اما به هر حال موسیقی رپ ابتدا در آمریکا و در دهه 1970 میلادی به جهان معرفی شد، زمانی که خوانندگان آفریقایی-آمریکایی به دلیل مشکلات مالی توان شرکت در دوره‌های آموزشی و یا تأسیس و استفاده از استودیوهای مجهز جهت ضبط ترانه خود را نداشتند. این سیاهپوستان که از تبعیض و فقر خسته شده بودند، محتوای اعتراضی و عدالت‌خواهانه را در ترانههای بی‌نظم خود می‌گنرسانه‌ها و ژست‌های رسمی دعوت کنند. ضرب‌آهنگ تند، نشان‌دهنده درددلهای فراوان و عصبانیت از معضلات اجتماعی است؛ بی‌اعتنایی به ساختارهای آهنگسازی و قافیه‌پردازی نیز ناشی از نارضایتی فرد از وضعیت موجود و مخالفت با مشکلاتی است که ساختارهای رسمی مدرنیسم بر جامعه تحمیل کرده است. به بیان دیگر خواننده با همه توان و بکارگیری همه ابزارهایی که در اختیار دارد، هواداران خود را به شکستن تصورات نادرست از پیشرفت جامعه و توجه به واقعیت‌های تلخ و ناشنیده از زندگی محرومان مجبور میکند.
رپ به مرور زمان بر سایر سبک‌های موسیقی اثر گذاشت و در ترکیب با آنها به ویژه پاپ، جاز و فانک (که برخی ریشه سبک رپ را نیز در همین سبک‌ها جستجو میکنند)، سبک‌های جدیدی را ابداع کرد. هر خواننده‌ای به ویژه برای سودآوری بیشتر، تلاش کرد موسیقی رپ را با سبک‌های محلی در کشور خود ترکیب کند.
ژانرهای نوین در سبک رپ
امروزه علاوه بر ژانر کلاسیک رپ که محتوای عدالت‌طلبانه آن را شرح دادیم، یکی از جریان‌های اصلی در سبک رپ، «رپ گانگستری» است که مبدع آن رپرهایی چون choolly Dو Ice-T بودند. گروه «دشمن عمومی» (Public Enemy) نیز ابتکاراتی در سبک رپ ایجاد کرد به گونه‌ای که برخی این گروه را بنیان‌گذار و مبدع ژانر گانگستری می‌دانند. یکی از ترانههای مشهور آنها با نام «علیه قدرت بجنگ» (Fight The Power) در مورد برخورد نابرابر پلیس علیه سیاهپوستان در آمریکا بود.
در واقع اگر چه ژانر گانگستری رگه‌هایی از عدالتخواهی اولیه را حفظ کرد، اما با استفاده از آن، دسته‌های بزهکار شهری که گرفتار فقر، خشونت و فساد هستند، محتوای خود را وارد سبک رپ کردهاند. مواد مخدر، قانون‌شکنی، جملات مبتذل و تحقیرآمیز نسبت به زنان و مطالبی مانند این، با کلماتی رکیک و جملاتی خشن با ضرب‌آهنگی تند و تا حدودی آشفته بیان می‌شوند. این مسأله موجب شده عمده ترانههای رپ صفت 18+ بگیرند. یکی از نمونه‌های برجسته که موجب شهرت این ژانر شد، گروه N.W.A است که در اینجا میتوان از آهنگ مشهورشان «مستقیم، بیرون از کامپتون» (Straight Out of Compton) نام برد. بسیاری از ترانههای گانگستری زن را در حد یک ملعبه جنسی فروکاستند بلکه از تصاویر نامناسب نیز برای تبلیغ گروه‌ها و آلبوم‌های رپ استفاده کردند.
با این حال به ویژه پس از ورود خوانندگان زن به سبک رپ که امروزه دیگر تعدادشان کم نیست، برخی از آنها تلاش کردند از حیثیت زنان دفاع کنند. در واقع نه فقط در مورد زنان، بلکه همه ویژگی‌های محتوایی جریان گانگستری که بیان شد مانند خشونت و مواد مخدر، توسط برخی خوانندگان و گروه‌های ترانه‌ساز که از اواخر دهه 1980 میلادی ظهور کردند، زیر سؤال رفت؛ تا جایی که ژانر جدیدی به نام «رپ مسیحی»، «انجیلی» یا «مقدس» توسط این منتقدان ایجاد شد. یکی از اولین رپرهای مسیحی استیون وایلی (Stephen Wiley) بود که برای کودکان، انجیل تدریس میکرد. وی در 1985 میلادی ترانه‌ای با نام «زنگ تفریح انجیل» (Bible Break) منتشر کرد.
برخی رپرهای گانگستری پس از رواج رپ مذهبی، تغییر رویکرد داده و بدان پیوستند مانند گروه «گانگسترهای انجیل» (Gospel Gangstas). محتوای ژانر مسیحی عمدتاً به اخلاق، ایمان، وجدان و مانند آن برمیگردد و در بسیاری موارد نیز بر اساس این مبانی به سراغ مسائل جامعه مدرن و یا مشکلات سیاهان و فقیران میرود. در واقع این ژانر، زبان حال یک انسان مؤمن در هیاهوی جامعه مدرن است، تناقض‌هایی که میان زندگی‌اش، وضعیت جامعه‌اش و تعالیم دینی‌اش می‌بیند و تلاش میکند با یک انگیزه مذهبی و انسانی به حل آن بپردازد. لازم به ذکر است بسیاری از رپرها که در ژانرهای دیگر ترانه می‌سرایند، شاید برای گسترش هواداران خود یا برای ایجاد تنوع، هر از چندی یک ترانه نیز در ژانر مذهبی منتشر میکنند.
چند رپر جدید در ژانر مسیحی
در اینجا قصد داریم چند رپر در ژانر مسیحی را بشناسانیم. شناختن این رپرها در حد اجمالی و شنیدن بخش‌هایی از ترانههای آنها که در لینک‌های پایانی می‌آید، شاید ما را با بخشی کمترشناخته‌شده از دنیای رپ آشنا کند. البته برخی از این خوانندگان گاهی در ژانرهای دیگر نیز ترانه خوانده و می‌خوانند. لازم به ذکر است برخی از ترانههای ژانر مذهبی در زمان خود در صدر جدول فروش جهانی رپ قرار گرفته است:
· گروه «دین بومی» ( Native Deen) متشکل از سه رپر مسلمان در واشنگتن است که هدف خود را حفظ ایمان و زندگانی بهتر در جوامع مدرن اعلام کردهاند و عمدتاً به مسائل پیشروی مسلمانان آمریکا می‌پردازند. این افراد که از تبار آمریکایی-آفریقایی هستند، تا کنون در 60 شهر در سراسر جهان به اجرای موسیقی پرداخته‌اند.
· آمیشو برکت (Sho Baraka) از رپرهای آمریکایی است که در آلبوم اخیر خود با نام «دهمین فوق‌العاده» (Talented Tenth) بار دیگر به مسائل طبقه محروم در آمریکا توجه کرده و بر مبنای تعالیم انسانی مسیح، پرسش‌های تلخی را پیرامون طبقاتی‌بودن جامعه آمریکا، نژادپرستی و تبعیض جنسی مطرح می‌سازد، گر چه استفاده وی از برخی الفاظ معمول در رپ گانگستری مخالفت‌هایی را در میان هوادارنش برانگیخت.
· لِکره مور (Lecrae Moore) خواننده تگزاسی است که در جوانی متحول شده است. وی از مؤسسان بنیاد Reachlife در آمریکا است که شبکه‌ای از کلیساها را به هم مرتبط می‌سازد.
· اندی مینو (Andy Mineo) معروف به ام.سی. از رپرهای جوان نیویورکی است. وی عضو گروه موسوم به «آتش‌بس» شده و به توزیع انجیل در مناطق فقیرنشین آمریکا نیز می‌پردازد.
· بابی بیشاپ (Bobby Bishop) ترانه‌سرا و خواننده پرکار رپ است که عمدتاً با آلبوم مشهور خود در سال 2005 یعنی Government Name شناخته شد.
· کانیه وست (Kanye West) خواننده رپ، آهنگساز، تنظیم‌کننده ترانه، کاردگران فیلم و طراح مد است، متولد جورجیا و از هنرمندان مبتکر و البته بسیار پرحاشیه. با این حال آلبوم وی با نام «ترک تحصیل کالج» و ترانه وی با نام «مسیح قدم میزند» در سال 2004 با استقبال فراوان از جانب طرفداران ژاندر مذهبی روبرو شد. آلبوم آخر وی با نام Yeezus (که هر شنوندهای را به یاد Jesus یا مسیح می‌اندازد) و یکی از ترانههای آن با نام «من یک خدا هستم» میلادی نیز با نظرات موافق و مخالف فراوانی روبرو شد.
· کا.بی. یا کوین بِرگس (KB) پس از طلاق والدینش به خلافکاری‌هایی دچار شد اما بواسطه یک دوست، توبه کرده و اکنون یکی از رپرهای ژانر مذهبی است.
· کا.جِی. 52 (K.J-52) کار خود را به صورت رسمی از سال 2000 آغاز کرده و مانند لکره، برنده جایزه Dove شد (در سال 2004 و 2007). این جایزه هر سال به بهترین موسیقی رپ تعلق میگیرد.
اینها تنها چند رپر معروف در میان ده‌ها رپر مسیحی هستند. اینکه می‌گوییم «رپرهای مسیحی» یا «مقدس» به این معنا نیست که آثار آنها مورد تأیید ما است. اساساً قصد این گزارش پرداختن به این موضوعات یا صدور حکم درباره رپ و رپرها نیست. تنها خواستیم بگوییم دنیای رپ، این‌گونه خوانندگان را نیز شامل می‌شود که از رپ برای بیان تعالیم مذهبی و چالش‌های زندگی انسان مؤمن سود میبرند. رپ با همه این رپرها باید در نظر گرفته شود. شاید نتوان همه را به یک چوب راند.
رپ در ایران چه میکند؟
اولین آلبوم رپ که در ایران با مجوز رسمی منتشر شد، «اسکناس» از شاهکار بینش‌پژوه در 1383 شمسی بود که موضوع عمده آن انتقاد از فاصله طبقاتی بود و چاشنی تغزل و طنز داشت. پس از آن میتوان از سروش لشگری (هیچکس) و یاسر بختیاری (یاس) به عنوان دو رپر مشهورتر نام برد.
در رسانه ملی تنها ترانه‌هایی که به سبک رپ پخش شده است، ترانههای رضا عطاران در تیتراژ برخی مجموعه‌های تلویزیونی یعنی «ترش و شیرین» و «متهم گریخت» بوده است. این ترانه‌ها ترکیبی ار رپ و پاپ بود. برخی از خوانندگان دیگر نیز که به رپر مشهورند، در واقع بیشتر ترکیبی از این دو سبک را اجرا میکنند.
به تدریج رپرهای ایرانی هر یک برای خود نام مستعاری انتخاب کرده و از این سبک برای اهداف مختلفی بهره بردند. هم‌اکنون خوانندگان فراوانی در این سبک می‌خوانند. البته واقعیت آن است که بسیاری از آنها به بیراهه رفته‌اند و بعضاً استودیوهای زیرزمینی آنها پلمب و پایگاه‌های اینترنتی آنها فیلتر شده است.
سروش لشگری (معروف به هیچکس) و یاسر بختیاری (معروف به یاس) از جمله رپرهای ایرانی هستند که نسبت به رپرهای متعدد مبتذل‌خوان، توانسته‌اند محتوای اجتماعی - انتقادی را در کارهای خود حفظ کنند. گرچه، در میان آثار آنها نیز مواردی نزدیک به محتوای مبتذل پیدا می‌شود.
دسته‌بندی‌های متعددی از رپ فارسی ارائه شده ولی به نظر میرسد جدا از برخی رپرها چون امیر مقصودلو (تتلو) که ترانههای متنوعی در ژانرهای مختلف میخواند، سه ژانر اصلی در رپ فارسی تقریباً قابل تمییز است:
1. گروه اول کسانی هستند که به نظر میرسد رپ را بهتر شناخته‌اند. آنها در بسیاری از ترانه‌ها از ژانر کلاسیک رپ (انتقاد به مسائل اجتماعی) ویا ژانر مذهبی بهره میگیرند، یعنی یا از رپ برای بیان مشکلات زندگی مردم کوچه و بازار یعنی درد محرومین جامعه و اعتراض به برخی رویه‌های اجتماعی و سیاست دولتها بهره میگیرند و فقر و کمبود امکانات، طلاق، بیماری، بی‌کسی و مانند آن را به تصویر می‌کشند؛ ویا در ترانههای خود به بیان مفاهیم اخلاقی (فردی یا اجتماعی) و مضامینی چون صبر و مقاومت، عشق به مادر، وطن‌دوستی، بی‌اعتباری دنیا و مانند آن با زبان عامیانه و در دل مسائل ملموس زندگی مردم می‌پردازند. در بسیاری از ترانه‌ها ترکیبی از این دو ژانر ارائه می‌شود. یاس، هیچکس و پیشرو از این رپرها به شمار می‌آیند.
2. برخی خوانندگان اگر چه مضمون اعتراضی رپ را حفظ کردهاند اما متاسفانه برخلاف گروه اول افراط کرده و اعتراض خود را بر کلیت نظام سیاسی و حتی دین نشانه رفته‌اند، مانند دیو و شاهین نجفی. این افراد در ترانههای خود به صراحت از لزوم براندازی نظام سیاسی و ارتداد از اسلام دعوت میکنند. بیان اعتراض‌آمیز این گروه، همه مشکلات را ناشی از این دو عامل می‌داند و با زبانی تلخ دو گزینه را پیشروی شنوندگان خود می‌گذارند: انقلاب بنیادی برای تغییر همه چیز، یا خودکشی. این گروه به اشتباه برای اصلاح ابرو، چشم را کور میکنند و به جای حل مشکل، بر مشکلات می‌ا‌فزایند.
3. گروه سوم که شاید عمده خوانندگان رپ را در بر میگیرد و به سبک گانگستری نزدیکترند، از ضرب‌آهنگ خاص رپ بهره گرفته و ترانههای آنها معمولاً تغزل‌هایی سطحی با زبانی مبتذل است، مانند گروه‌ها و افرادی موسوم به زدبازی، حسین تهی، ساسی مانکن و آرمین 2AFM. بیان اعتراض‌آمیزی که گاهی توسط این رپرها استفاده می‌شود، عمدتاً به گلایه از نامرادی معشوق یا نارضایتی و فروپاشی روانی ناشی از روابط آزاد برمیگردد. این خوانندگان مخاطب خود را جوانانی در نظر گرفته‌اند که در خیابان کلانشهرها به دنبال روابط آزاد جنسی و پارتیهای شبانه هستند.
· این گونه نیست که همه ترانههای رپ، موزیک متن پارتیهای نامشروع باشد. ضرب‌آهنگ رپ میتواند به دلیل ماهیت چالش‌برانگیز و منتقدانه آن باشد نه اینکه لزوماً مناسب رقص و آواز تهیه شده است.
این گونه نیست که همه رپرهای منتقد با اصل نظام سیاسی یا دین مردم مخالف باشند. بلکه به جز چند رپر دست چندم، سایر خوانندگان شاخص رپ به برخی رویه‌های اجتماعی یا برخی سیاست دولتها انتقاد میکنند و خواستار رفع فقر و درمان دردهای محرومین جامعه هستند. و البته آن دسته از خواننده‌هایی که ترانه‌هایی با مضامین مبتذل و الفاظ رکیک اجرا میکنند از سوی دسته اول رپرها نیز طرد شده و وصله‌ای ناجور برای این سبک موسیقی به حساب می‌آیند.
برداشت نادرست از سبک رپ گانگستری در ایران موجب رشد نسخه داخلی آن با مضامین جنسی و روابط آزاد شده است
· ترانههای رپ اگر چه شتاب زیادی در بیان کلمات خود دارند، اما این مسأله موجب نمی‌شود خوانندگان هدفمند و باشخصیت، کلمات نامناسب و رکیک را به صورت لجام‌گسیخته در جملات شعرگونه خود بگنجانند. هرچند تعدد خواننده در این سبک بویژه در کشورمان، موجب غلبه ابتذال در موسیقی رپ فارسی شده است و اصولا در جامعه موسیقی رپ ناخودآگاه سبکی مبتذل و مملوء از ابتذال کلامی و محتوایی با گرایش‌های جنسی و روابط بی‌قید و نامشروع را به ذهن متبادر می‌سازد و همین موضوع سبب شده است تا تقریبا راه برای ورود این سبک به عرصه موسیقی مجاز - اگر نگوییم بسته - اما بسیار دشوار شود.
جمع‌بندی
سبک رپ ابتدا در جوامع فراصنعتی و متأثر از مکاتب منتقد مدرنیسم زاده شده و با ریتم ساختارشکنانه و محتوای اعتراضی خود، صدای اعتراض طبقات پایین به ناعدالتی بوده است اما بخشی از آن به تدریج اسیر فسادهای خیابانی، خشونت، اعتیاد و محتواهایی از این دست شد، به گونه‌ای که برخی خوانندگان در نقد ترویج فساد و خشونت توسط ژانر گانگستری، ژانر مسیحی را رواج دادند. با ورود سبک رپ به ایران، برخی ناظران اجتماعی بدون درک وجود این ژانرهای متفاوت، به دلیل غلبه ژانر گانگستری در غرب، تصور کردند همه رپ همان خشونت و فساد است. از این رو با این درک نادرست، قضاوت‌های مثبت و منفی نادرستی انجام دادند و موسیقی رپ به جامعه ایران به عنوان موسیقی مبتذل شناسانده شد.
به بیان دیگر سبک موسیقی رپ، عناصری دارد که تنها یکی از آنها ریتم تند کلام و قافیه‌های نامنظم است. عنصر مهم دیگر در این سبکِ نسبتاً جدید که معمولاً –حتی از جانب برخی رپرها- کمتر بدان دقت می‌شود، محتوای آن است؛ محتوایی که در غرب، به ویژه در سال‌های ابتدایی تلاش میکند صدای عدالتخواهی پابرهنگان و محرومان را به گوش مرفهان بیدرد برساند و در یکی دو دهه اخیر نیز با نام ژانر مسیحی توانسته است اقشار مذهبی غرب را به خود متوجه سازد.
در واقع سبک رپ مانند همه سبک‌های دیگر، یک ابزار برای بیان مفاهیم و تلقین احساس است. این نوع استفاده شاعر، خواننده و آهنگساز از این سبک است که نشان‌دهنده میزان آشنایی وی با مباحث نظری پیرامون آن، عمق فکری و دغدغه‌های هنرمند و نهایتاً والایی یا پستی شخصیت وی است. بنابر این منصفانه نیست یک قضاوت کلی در مورد همه رپِرها داشته باشیم. به نظر میرسد نمیتوان رپرها را به صورت کامل محکوم یا به صورت کامل تأیید کرد. حتی شاید درست نباشد همه ترانههای یک رپر را تأیید یا رد کرد. هر ترانه رپ، بررسی جداگانه و قضاوت منصفانه را از شنوندگانش می‌طلبد.
نکته آخر اینکه ژانرهای متنوع در سبک رپ، به ما این امکان را گوشزد میکند که برخی از محتواهای آن، با تغییراتی کم یا زیاد، میتواند هم‌خانوادهه‌ایی در تعالیم دینی و فرهنگ ایرانی ما بیابد. به ویژه در اینجا میتوان از ژانر کلاسیک که عدالت‌طلب و فقرستیز و استکبارستیز بوده است و ژانر مسیحی که با نگاهی اخلاقی و دینی به بیان چالش‌های زندگی مدرن می‌پردازد، نام برد. همانطور که در ابتدا متذکر شدیم، در اینجا قصد بیان حکم فقهی و قانونی یا هواداری از برخی رپرهای ایرانی را نداریم، بلکه با توجه به فراگیری روزافزون این سبک از موسیقی در میان نسل جوان - بویژه در کلانشهرها - که متناسب با ریتم تند زندگی است، تنها به وظیفه هنرمندان متعهد برای بهره‌گیری از این ابزار هنری نسبتاً جدید و تولید ترانه‌هایی با سبک رپ اشاره می‌کنیم که با سبک زندگی و فرهنگ بومی ما همخوان باشد.
در اینجا قصد ورود به مباحث تخصصی در حوزه نت‌های موسیقی را نداریم؛ قصد پرداخت دقیق به تاریخچه فنی شکلگیری سبک رپ، تغییر و تحولات و شاخه‌های موسیقایی آن تاکنون را نیز نداریم؛ قصد بحث پیرامون حکم فقهی یا قانونی در مورد رپ‌خوانی را نیز نداریم؛ و نهایتاً اگر چه در خلال بحث از برخی رپرها نام می‌بریم اما قصد تبلیغ رپ و رپِرها را نیز نداریم و این نام بردن‌ها هرگز به منزله تأیید یا تطهیر رپرها نیست؛ بلکه محور این نوشتار، بررسی ژانرهای متنوع رپ و نقش فرهنگی- اجتماعی رپِرها در جوامع غربی و ایران است و اینکه آیا اساساً چیزی در دنیای رپ پیدا می‌شود که قابلیت متناسب‌سازی با فرهنگ ایرانی-اسلامی ما را داشته باشد
رپ از کجا شروع شد و چرا؟
برخی ادعا کردهاند ریشه موسیقی رپ به جامائیکا در دهه 1960 میلادی بازمیگردد، زمانی که خوانندگان در مراکز تفریحی به جای صحبت کردن در میان پخش دو موسیقی، ترجیح دادند در حین پخش آن صحبت کنند. برخی حتی به دوره‌های گذشته در دو سه قرن پیش اشاره میکنند که بردگان در محافل رقص و آواز خود چیزی شبیه به رپ می‌خواندند. اما به هر حال موسیقی رپ ابتدا در آمریکا و در دهه 1970 میلادی به جهان معرفی شد، زمانی که خوانندگان آفریقایی-آمریکایی به دلیل مشکلات مالی توان شرکت در دوره‌های آموزشی و یا تأسیس و استفاده از استودیوهای مجهز جهت ضبط ترانه خود را نداشتند. این سیاهپوستان که از تبعیض و فقر خسته شده بودند، محتوای اعتراضی و عدالت‌خواهانه را در ترانههای بی‌نظم خود می‌گنرسانه‌ها و ژست‌های رسمی دعوت کنند. ضرب‌آهنگ تند، نشان‌دهنده درددلهای فراوان و عصبانیت از معضلات اجتماعی است؛ بی‌اعتنایی به ساختارهای آهنگسازی و قافیه‌پردازی نیز ناشی از نارضایتی فرد از وضعیت موجود و مخالفت با مشکلاتی است که ساختارهای رسمی مدرنیسم بر جامعه تحمیل کرده است. به بیان دیگر خواننده با همه توان و بکارگیری همه ابزارهایی که در اختیار دارد، هواداران خود را به شکستن تصورات نادرست از پیشرفت جامعه و توجه به واقعیت‌های تلخ و ناشنیده از زندگی محرومان مجبور میکند.
رپ به مرور زمان بر سایر سبک‌های موسیقی اثر گذاشت و در ترکیب با آنها به ویژه پاپ، جاز و فانک (که برخی ریشه سبک رپ را نیز در همین سبک‌ها جستجو میکنند)، سبک‌های جدیدی را ابداع کرد. هر خواننده‌ای به ویژه برای سودآوری بیشتر، تلاش کرد موسیقی رپ را با سبک‌های محلی در کشور خود ترکیب کند.
ژانرهای نوین در سبک رپ
امروزه علاوه بر ژانر کلاسیک رپ که محتوای عدالت‌طلبانه آن را شرح دادیم، یکی از جریان‌های اصلی در سبک رپ، «رپ گانگستری» است که مبدع آن رپرهایی چون choolly Dو Ice-T بودند. گروه «دشمن عمومی» (Public Enemy) نیز ابتکاراتی در سبک رپ ایجاد کرد به گونه‌ای که برخی این گروه را بنیان‌گذار و مبدع ژانر گانگستری می‌دانند. یکی از ترانههای مشهور آنها با نام «علیه قدرت بجنگ» (Fight The Power) در مورد برخورد نابرابر پلیس علیه سیاهپوستان در آمریکا بود.
در واقع اگر چه ژانر گانگستری رگه‌هایی از عدالتخواهی اولیه را حفظ کرد، اما با استفاده از آن، دسته‌های بزهکار شهری که گرفتار فقر، خشونت و فساد هستند، محتوای خود را وارد سبک رپ کردهاند. مواد مخدر، قانون‌شکنی، جملات مبتذل و تحقیرآمیز نسبت به زنان و مطالبی مانند این، با کلماتی رکیک و جملاتی خشن با ضرب‌آهنگی تند و تا حدودی آشفته بیان می‌شوند. این مسأله موجب شده عمده ترانههای رپ صفت 18+ بگیرند. یکی از نمونه‌های برجسته که موجب شهرت این ژانر شد، گروه N.W.A است که در اینجا میتوان از آهنگ مشهورشان «مستقیم، بیرون از کامپتون» (Straight Out of Compton) نام برد. بسیاری از ترانههای گانگستری زن را در حد یک ملعبه جنسی فروکاستند بلکه از تصاویر نامناسب نیز برای تبلیغ گروه‌ها و آلبوم‌های رپ استفاده کردند.
با این حال به ویژه پس از ورود خوانندگان زن به سبک رپ که امروزه دیگر تعدادشان کم نیست، برخی از آنها تلاش کردند از حیثیت زنان دفاع کنند. در واقع نه فقط در مورد زنان، بلکه همه ویژگی‌های محتوایی جریان گانگستری که بیان شد مانند خشونت و مواد مخدر، توسط برخی خوانندگان و گروه‌های ترانه‌ساز که از اواخر دهه 1980 میلادی ظهور کردند، زیر سؤال رفت؛ تا جایی که ژانر جدیدی به نام «رپ مسیحی»، «انجیلی» یا «مقدس» توسط این منتقدان ایجاد شد. یکی از اولین رپرهای مسیحی استیون وایلی (Stephen Wiley) بود که برای کودکان، انجیل تدریس میکرد. وی در 1985 میلادی ترانه‌ای با نام «زنگ تفریح انجیل» (Bible Break) منتشر کرد.
برخی رپرهای گانگستری پس از رواج رپ مذهبی، تغییر رویکرد داده و بدان پیوستند مانند گروه «گانگسترهای انجیل» (Gospel Gangstas). محتوای ژانر مسیحی عمدتاً به اخلاق، ایمان، وجدان و مانند آن برمیگردد و در بسیاری موارد نیز بر اساس این مبانی به سراغ مسائل جامعه مدرن و یا مشکلات سیاهان و فقیران میرود. در واقع این ژانر، زبان حال یک انسان مؤمن در هیاهوی جامعه مدرن است، تناقض‌هایی که میان زندگی‌اش، وضعیت جامعه‌اش و تعالیم دینی‌اش می‌بیند و تلاش میکند با یک انگیزه مذهبی و انسانی به حل آن بپردازد. لازم به ذکر است بسیاری از رپرها که در ژانرهای دیگر ترانه می‌سرایند، شاید برای گسترش هواداران خود یا برای ایجاد تنوع، هر از چندی یک ترانه نیز در ژانر مذهبی منتشر میکنند.
چند رپر جدید در ژانر مسیحی
در اینجا قصد داریم چند رپر در ژانر مسیحی را بشناسانیم. شناختن این رپرها در حد اجمالی و شنیدن بخش‌هایی از ترانههای آنها که در لینک‌های پایانی می‌آید، شاید ما را با بخشی کمترشناخته‌شده از دنیای رپ آشنا کند. البته برخی از این خوانندگان گاهی در ژانرهای دیگر نیز ترانه خوانده و می‌خوانند. لازم به ذکر است برخی از ترانههای ژانر مذهبی در زمان خود در صدر جدول فروش جهانی رپ قرار گرفته است:
· گروه «دین بومی» ( Native Deen) متشکل از سه رپر مسلمان در واشنگتن است که هدف خود را حفظ ایمان و زندگانی بهتر در جوامع مدرن اعلام کردهاند و عمدتاً به مسائل پیشروی مسلمانان آمریکا می‌پردازند. این افراد که از تبار آمریکایی-آفریقایی هستند، تا کنون در 60 شهر در سراسر جهان به اجرای موسیقی پرداخته‌اند.
· آمیشو برکت (Sho Baraka) از رپرهای آمریکایی است که در آلبوم اخیر خود با نام «دهمین فوق‌العاده» (Talented Tenth) بار دیگر به مسائل طبقه محروم در آمریکا توجه کرده و بر مبنای تعالیم انسانی مسیح، پرسش‌های تلخی را پیرامون طبقاتی‌بودن جامعه آمریکا، نژادپرستی و تبعیض جنسی مطرح می‌سازد، گر چه استفاده وی از برخی الفاظ معمول در رپ گانگستری مخالفت‌هایی را در میان هوادارنش برانگیخت.
· لِکره مور (Lecrae Moore) خواننده تگزاسی است که در جوانی متحول شده است. وی از مؤسسان بنیاد Reachlife در آمریکا است که شبکه‌ای از کلیساها را به هم مرتبط می‌سازد.
· اندی مینو (Andy Mineo) معروف به ام.سی. از رپرهای جوان نیویورکی است. وی عضو گروه موسوم به «آتش‌بس» شده و به توزیع انجیل در مناطق فقیرنشین آمریکا نیز می‌پردازد.
· بابی بیشاپ (Bobby Bishop) ترانه‌سرا و خواننده پرکار رپ است که عمدتاً با آلبوم مشهور خود در سال 2005 یعنی Government Name شناخته شد.
· کانیه وست (Kanye West) خواننده رپ، آهنگساز، تنظیم‌کننده ترانه، کاردگران فیلم و طراح مد است، متولد جورجیا و از هنرمندان مبتکر و البته بسیار پرحاشیه. با این حال آلبوم وی با نام «ترک تحصیل کالج» و ترانه وی با نام «مسیح قدم میزند» در سال 2004 با استقبال فراوان از جانب طرفداران ژاندر مذهبی روبرو شد. آلبوم آخر وی با نام Yeezus (که هر شنوندهای را به یاد Jesus یا مسیح می‌اندازد) و یکی از ترانههای آن با نام «من یک خدا هستم» میلادی نیز با نظرات موافق و مخالف فراوانی روبرو شد.
· کا.بی. یا کوین بِرگس (KB) پس از طلاق والدینش به خلافکاری‌هایی دچار شد اما بواسطه یک دوست، توبه کرده و اکنون یکی از رپرهای ژانر مذهبی است.
· کا.جِی. 52 (K.J-52) کار خود را به صورت رسمی از سال 2000 آغاز کرده و مانند لکره، برنده جایزه Dove شد (در سال 2004 و 2007). این جایزه هر سال به بهترین موسیقی رپ تعلق میگیرد.
اینها تنها چند رپر معروف در میان ده‌ها رپر مسیحی هستند. اینکه می‌گوییم «رپرهای مسیحی» یا «مقدس» به این معنا نیست که آثار آنها مورد تأیید ما است. اساساً قصد این گزارش پرداختن به این موضوعات یا صدور حکم درباره رپ و رپرها نیست. تنها خواستیم بگوییم دنیای رپ، این‌گونه خوانندگان را نیز شامل می‌شود که از رپ برای بیان تعالیم مذهبی و چالش‌های زندگی انسان مؤمن سود میبرند. رپ با همه این رپرها باید در نظر گرفته شود. شاید نتوان همه را به یک چوب راند.
رپ در ایران چه میکند؟
اولین آلبوم رپ که در ایران با مجوز رسمی منتشر شد، «اسکناس» از شاهکار بینش‌پژوه در 1383 شمسی بود که موضوع عمده آن انتقاد از فاصله طبقاتی بود و چاشنی تغزل و طنز داشت. پس از آن میتوان از سروش لشگری (هیچکس) و یاسر بختیاری (یاس) به عنوان دو رپر مشهورتر نام برد.
در رسانه ملی تنها ترانه‌هایی که به سبک رپ پخش شده است، ترانههای رضا عطاران در تیتراژ برخی مجموعه‌های تلویزیونی یعنی «ترش و شیرین» و «متهم گریخت» بوده است. این ترانه‌ها ترکیبی ار رپ و پاپ بود. برخی از خوانندگان دیگر نیز که به رپر مشهورند، در واقع بیشتر ترکیبی از این دو سبک را اجرا میکنند.
به تدریج رپرهای ایرانی هر یک برای خود نام مستعاری انتخاب کرده و از این سبک برای اهداف مختلفی بهره بردند. هم‌اکنون خوانندگان فراوانی در این سبک می‌خوانند. البته واقعیت آن است که بسیاری از آنها به بیراهه رفته‌اند و بعضاً استودیوهای زیرزمینی آنها پلمب و پایگاه‌های اینترنتی آنها فیلتر شده است.
سروش لشگری (معروف به هیچکس) و یاسر بختیاری (معروف به یاس) از جمله رپرهای ایرانی هستند که نسبت به رپرهای متعدد مبتذل‌خوان، توانسته‌اند محتوای اجتماعی - انتقادی را در کارهای خود حفظ کنند. گرچه، در میان آثار آنها نیز مواردی نزدیک به محتوای مبتذل پیدا می‌شود.
دسته‌بندی‌های متعددی از رپ فارسی ارائه شده ولی به نظر میرسد جدا از برخی رپرها چون امیر مقصودلو (تتلو) که ترانههای متنوعی در ژانرهای مختلف میخواند، سه ژانر اصلی در رپ فارسی تقریباً قابل تمییز است:
1. گروه اول کسانی هستند که به نظر میرسد رپ را بهتر شناخته‌اند. آنها در بسیاری از ترانه‌ها از ژانر کلاسیک رپ (انتقاد به مسائل اجتماعی) ویا ژانر مذهبی بهره میگیرند، یعنی یا از رپ برای بیان مشکلات زندگی مردم کوچه و بازار یعنی درد محرومین جامعه و اعتراض به برخی رویه‌های اجتماعی و سیاست دولتها بهره میگیرند و فقر و کمبود امکانات، طلاق، بیماری، بی‌کسی و مانند آن را به تصویر می‌کشند؛ ویا در ترانههای خود به بیان مفاهیم اخلاقی (فردی یا اجتماعی) و مضامینی چون صبر و مقاومت، عشق به مادر، وطن‌دوستی، بی‌اعتباری دنیا و مانند آن با زبان عامیانه و در دل مسائل ملموس زندگی مردم می‌پردازند. در بسیاری از ترانه‌ها ترکیبی از این دو ژانر ارائه می‌شود. یاس، هیچکس و پیشرو از این رپرها به شمار می‌آیند.
2. برخی خوانندگان اگر چه مضمون اعتراضی رپ را حفظ کردهاند اما متاسفانه برخلاف گروه اول افراط کرده و اعتراض خود را بر کلیت نظام سیاسی و حتی دین نشانه رفته‌اند، مانند دیو و شاهین نجفی. این افراد در ترانههای خود به صراحت از لزوم براندازی نظام سیاسی و ارتداد از اسلام دعوت میکنند. بیان اعتراض‌آمیز این گروه، همه مشکلات را ناشی از این دو عامل می‌داند و با زبانی تلخ دو گزینه را پیشروی شنوندگان خود می‌گذارند: انقلاب بنیادی برای تغییر همه چیز، یا خودکشی. این گروه به اشتباه برای اصلاح ابرو، چشم را کور میکنند و به جای حل مشکل، بر مشکلات می‌ا‌فزایند.
3. گروه سوم که شاید عمده خوانندگان رپ را در بر میگیرد و به سبک گانگستری نزدیکترند، از ضرب‌آهنگ خاص رپ بهره گرفته و ترانههای آنها معمولاً تغزل‌هایی سطحی با زبانی مبتذل است، مانند گروه‌ها و افرادی موسوم به زدبازی، حسین تهی، ساسی مانکن و آرمین 2AFM. بیان اعتراض‌آمیزی که گاهی توسط این رپرها استفاده می‌شود، عمدتاً به گلایه از نامرادی معشوق یا نارضایتی و فروپاشی روانی ناشی از روابط آزاد برمیگردد. این خوانندگان مخاطب خود را جوانانی در نظر گرفته‌اند که در خیابان کلانشهرها به دنبال روابط آزاد جنسی و پارتیهای شبانه هستند.
· این گونه نیست که همه ترانههای رپ، موزیک متن پارتیهای نامشروع باشد. ضرب‌آهنگ رپ میتواند به دلیل ماهیت چالش‌برانگیز و منتقدانه آن باشد نه اینکه لزوماً مناسب رقص و آواز تهیه شده است.
این گونه نیست که همه رپرهای منتقد با اصل نظام سیاسی یا دین مردم مخالف باشند. بلکه به جز چند رپر دست چندم، سایر خوانندگان شاخص رپ به برخی رویه‌های اجتماعی یا برخی سیاست دولتها انتقاد میکنند و خواستار رفع فقر و درمان دردهای محرومین جامعه هستند. و البته آن دسته از خواننده‌هایی که ترانه‌هایی با مضامین مبتذل و الفاظ رکیک اجرا میکنند از سوی دسته اول رپرها نیز طرد شده و وصله‌ای ناجور برای این سبک موسیقی به حساب می‌آیند.
برداشت نادرست از سبک رپ گانگستری در ایران موجب رشد نسخه داخلی آن با مضامین جنسی و روابط آزاد شده است
· ترانههای رپ اگر چه شتاب زیادی در بیان کلمات خود دارند، اما این مسأله موجب نمی‌شود خوانندگان هدفمند و باشخصیت، کلمات نامناسب و رکیک را به صورت لجام‌گسیخته در جملات شعرگونه خود بگنجانند. هرچند تعدد خواننده در این سبک بویژه در کشورمان، موجب غلبه ابتذال در موسیقی رپ فارسی شده است و اصولا در جامعه موسیقی رپ ناخودآگاه سبکی مبتذل و مملوء از ابتذال کلامی و محتوایی با گرایش‌های جنسی و روابط بی‌قید و نامشروع را به ذهن متبادر می‌سازد و همین موضوع سبب شده است تا تقریبا راه برای ورود این سبک به عرصه موسیقی مجاز - اگر نگوییم بسته - اما بسیار دشوار شود.
جمع‌بندی
سبک رپ ابتدا در جوامع فراصنعتی و متأثر از مکاتب منتقد مدرنیسم زاده شده و با ریتم ساختارشکنانه و محتوای اعتراضی خود، صدای اعتراض طبقات پایین به ناعدالتی بوده است اما بخشی از آن به تدریج اسیر فسادهای خیابانی، خشونت، اعتیاد و محتواهایی از این دست شد، به گونه‌ای که برخی خوانندگان در نقد ترویج فساد و خشونت توسط ژانر گانگستری، ژانر مسیحی را رواج دادند. با ورود سبک رپ به ایران، برخی ناظران اجتماعی بدون درک وجود این ژانرهای متفاوت، به دلیل غلبه ژانر گانگستری در غرب، تصور کردند همه رپ همان خشونت و فساد است. از این رو با این درک نادرست، قضاوت‌های مثبت و منفی نادرستی انجام دادند و موسیقی رپ به جامعه ایران به عنوان موسیقی مبتذل شناسانده شد.
به بیان دیگر سبک موسیقی رپ، عناصری دارد که تنها یکی از آنها ریتم تند کلام و قافیه‌های نامنظم است. عنصر مهم دیگر در این سبکِ نسبتاً جدید که معمولاً –حتی از جانب برخی رپرها- کمتر بدان دقت می‌شود، محتوای آن است؛ محتوایی که در غرب، به ویژه در سال‌های ابتدایی تلاش میکند صدای عدالتخواهی پابرهنگان و محرومان را به گوش مرفهان بیدرد برساند و در یکی دو دهه اخیر نیز با نام ژانر مسیحی توانسته است اقشار مذهبی غرب را به خود متوجه سازد.
در واقع سبک رپ مانند همه سبک‌های دیگر، یک ابزار برای بیان مفاهیم و تلقین احساس است. این نوع استفاده شاعر، خواننده و آهنگساز از این سبک است که نشان‌دهنده میزان آشنایی وی با مباحث نظری پیرامون آن، عمق فکری و دغدغه‌های هنرمند و نهایتاً والایی یا پستی شخصیت وی است. بنابر این منصفانه نیست یک قضاوت کلی در مورد همه رپِرها داشته باشیم. به نظر میرسد نمیتوان رپرها را به صورت کامل محکوم یا به صورت کامل تأیید کرد. حتی شاید درست نباشد همه ترانههای یک رپر را تأیید یا رد کرد. هر ترانه رپ، بررسی جداگانه و قضاوت منصفانه را از شنوندگانش می‌طلبد.
نکته آخر اینکه ژانرهای متنوع در سبک رپ، به ما این امکان را گوشزد میکند که برخی از محتواهای آن، با تغییراتی کم یا زیاد، میتواند هم‌خانوادهه‌ایی در تعالیم دینی و فرهنگ ایرانی ما بیابد. به ویژه در اینجا میتوان از ژانر کلاسیک که عدالت‌طلب و فقرستیز و استکبارستیز بوده است و ژانر مسیحی که با نگاهی اخلاقی و دینی به بیان چالش‌های زندگی مدرن می‌پردازد، نام برد. همانطور که در ابتدا متذکر شدیم، در اینجا قصد بیان حکم فقهی و قانونی یا هواداری از برخی رپرهای ایرانی را نداریم، بلکه با توجه به فراگیری روزافزون این سبک از موسیقی در میان نسل جوان - بویژه در کلانشهرها - که متناسب با ریتم تند زندگی است، تنها به وظیفه هنرمندان متعهد برای بهره‌گیری از این ابزار هنری نسبتاً جدید و تولید ترانه‌هایی با سبک رپ اشاره می‌کنیم که با سبک زندگی و فرهنگ بومی ما همخوان باشد.
