افسردگی در کودکان، نشانه ها و علائم

[لیلی]

یکی از اختلال‌های دوران کودکی، اضطراب و افسردگی‌ست که اگر به‌موقع، تشخیص داده شود، قابل درمان می‌باشد.

ترس و تشویش، شیوع اضطراب در کودکان را پایه‌ریزی می‌کند و در صورتی‌که این ترس‌ها، بیمارگونه نباشد، به‌صورت طبیعی خود را نشان‌می‌دهد. خجالتی و گوشه‌گیر بودن، جزو شایع‌ترین اضطراب‌های اجتماعی کودکان است که می‌تواند زندگی آنان را مختل کند. کودکان، ترس و اضطراب را از راه شرطی‌‌شدن فرامی‌گیرند. بروز ترس‌ها در کودکان، قابل پیش‌بینی نیست و در تمام سنین، یکسان نمی‌باشد.

نقش خانواده به‌عنوان عاملی در ایجاد اختلال اضطراب کودکان، همیشه مورد توجه قرارگرفته است. انتقال اضطراب از پدر و مادر به کودک، بر اثر مشاهده و الگوسازی رفتارها صورت‌می‌گیرد.

ارزیابی اضطراب در کودکان، از طریق مصاحبه و گزارش شخصی و درجه‌بندی نوع اضطراب و درنهایت تجویز دارو انجام می‌شود. به‌همین منظور باید دو مصاحبه‌ی جداگانه، یکی با کودک و دیگری با پدر و مادر صورت‌گیردتا میزان آشفتگی هیجانی در بروز اضطراب، مشخص شود.

کودکان می‌توانند برای مقابله با اضطراب و ناکامی، از روش‌های دفاعی مانند کناره‌گیری، انکارکردن، سرکوبی و فرافکنی استفاده کنند. کودک یاد گرفته همیشه از موقعیت‌ها و شرایط ناراحت‌کننده و محرک‌های آزاردهنده، کناره‌گیری کند تا در آرامش باشد. مکیدن انگشتان و شب‌ادراری، از علائم اضطراب است که حتی در سنین نوجوانی هم اتفاق می‌افتد. درواقع وقتی کودک نتواند راه‌هایی را برای مقابله با اضطراب بجوید، مجبور می‌شود به زمان خردسالی برگردد. در مرحله‌ی انکار، منکر واقعیت است و آن‌چه اتفاق افتاده را به‌نوعی سرپوش می‌گذارد. در مرحله‌ی سرکوبی، تلاش او در جریان فراموشی حالت‌های اضطراب، به‌کار می‌رود تا به‌تدریج آن‌را از ذهن خودآگاهش دور سازد اما در مرحله‌ی فرافکنی، هر حادثه و اتفاقی که در زندگی‌اش رخ‌می‌دهد را به دیگران نسبت‌می‌دهد. درنتیجه کودکانی که تمایل شدید به استفاده از مکانیسم‌های دفاعی در برابر اضطراب دارند، نمی‌توانند از روابط سالم عاطفی و ذهنی برخوردار باشند.امروزه اضطراب‌های اجتماعی کودکان، بیش‌تر به‌چشم می‌آید و عامل فرار کودک از اجتماع، مردم، دوستان، مجالس و میهمانی‌هایی‌ست که درواقع، با اضطراب‌های اجتماعی، بدنی، فکری و رفتاری روبه‌روست.

نشانه‌های اضطراب کودک در بعد جسمی (فیزیولوژیک) هم‌چون بزرگسالان، با تنفس تند، لرزش دست و پا، گرم شدن و سرخی صورت، گرفتگی صدا و تپش قلب، همراه استکه با آرام‌ساختن، قابل اصلاح می‌باشد و در بعد فکری (شناخت‌درمانی) تلاش کودک بر این است که دیگران از او راضی باشند، تأییدش کنند، طردش نکنند و مهم باشد و اگر غیر از این شود، برایش ناخوشایند است.

در بعد رفتاری که (با رفتاردرمانی قابل اصلاح است)، کودک یاد می‌گیرد خانه برایش مکانی امن است،نیاز به دوست ندارد، از جمع، گریزان و در کوچه و خیابان همیشه سرش پایین است و ترس از نگاه دیگران دارد. به‌خوبی نمی‌تواند سؤال کند و جواب دهد و احساس ناامنی می‌نماید.

کودکان در طول دوره‌ی زندگی‌شان، ممکن است افسردگی را تجربه کنند که این اختلال با افزایش سن، در دختران، بیش‌تر از پسران دیده می‌شود. افسردگی، زمانی در کودک ایجاد می‌شود که احساس و تصور بدی از خود داشته باشد و این احساس، زمانی‌که به اوج خود برسد، تبدیل به یک بیماری می‌شود.

عوامل خانوادگی و زیستی، بیش‌ از عوامل دیگر در بروز افسردگی نقش دارند.افسردگی کودکی، پیامدهای منفی بسیاری را به‌همراه دارد ازجمله افسردگی‌ در ادوار آینده، عدم سازگاری‌های اجتماعی، مشکلات تحصیلی و در برخی مواقع حتی اقدام به خودکشی.

نشانه‌های افسردگی کودکان عبارتند از:
1- نشانه‌های عاطفی: ناامیدی، خشم، درماندگی، اضطراب، نوسانات خلقی، احساس گناه و غمگین بودن

2- نشانه‌های جسمی: به‌هم خوردن ساعات خواب، بی‌اشتهایی و یا خوردن افراطی، یبوست، افزایش و کاهش وزن

3- نشانه‌های رفتاری: بدون دلیل گریه‌کردن، کناره‌گیری از دوستان، سریع خشمگین شدن و کاهش انگیزه

4- نشانه‌های تخریب‌گرایانه: خود را سرزنش‌کردن، احساس بازنده بودن، امیدوار نبودن به آینده و بلاتکلیفی

این اختلال‌ها در بزرگسالان، با طیف وسیع‌تر و پیچیده‌تری خود را نشان‌می‌دهند. عده‌ای معتقدند سوابق خانوادگی و وراثت، در افسردگی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. شروع افسردگی زودرس در کودکان، بیش‌تر تحت‌تأثیر عوامل خانوادگی و وراثت است. با وجود این، ازهم‌گسیختگی خانوادگی، ارتباط تنگاتنگی با افسردگی کودکان دارد. ازهم‌گسیختگی خانوادگی را می‌توانیم در رفتار سرد و بی‌روح و منفی روابط متقابل کودک و پدر و مادر به‌وضوح ببینیم.

شناخت‌درمانی رفتاری برای کودکان افسرده، نویدبخش می‌باشد اما در مورد کودکان و نوجوانان با افسردگی و استرس شدیدتر، احتمال بهبودی با این روش، کم‌تر است و باید با مشورت پزشک، از دارو استفاده نمود.

[لیلی]

نشانه‌هایی مانند حرف‌شنوی کودک، گم کردن وسایل به دلیل نداشتن حوصله و توجه‌، دوست نداشتن مدرسه، احساس گناه زیاد و... مربوط به نوع دیگری از این افسردگی است. بخش عمده‌ای از افسردگی در کودکان مربوط به این است که کودک در حال تجربه کردن احساس‌های گوناگون است اما نمی‌تواند در رابطه با آنان حرف بزند و بستری برای حرف زدن راجع به آن‌ها فراهم نیست.

شادی شایان با بیان اینکه مهم‌ترین نکته که باید در خصوص با کودکان در نظر گرفته شود، این است که باید با آنان حرف بزنیم، اظهار کرد: کودکان همه چیز را کاملا متوجه می‌شوند و باید به آنان اجازه دهیم احساس خود را بیان کنند و حتی در مواقعی باید با آنان همدلی کنیم به طور مثال در رابطه با اتفاق تازه‌ای که می‌افتد نظر آنان را بپرسیم و اگر از چیزی ناراحت شده‌اند، علت را جویا شویم و به زبان خودشان با آنان رابطه برقرار کنیم.

یک کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی با بیان اینکه نوعی از افسردگی که افسردگی اتکایی نام دارد، می‌تواند منجر به مرگ نوزاد شود، گفت: حتی در رابطه با نوزادان موضوع حرف زدن باید رعایت شود هرچند که آنان نمی‌توانند پاسخ دهند، اما کاملا همه چیز را متوجه می‌شوند.

شایان در خصوص افسردگی اتکایی که در نوزدان ۶ تا ۱۸ ماهه بروز می‌کند، افزود: در این نوع از افسردگی نوزاد مجبور است به دلایلی از جمله بیماری خاص مادر، جنگ، شرایط بحرانی و... از مادر جدا شود که در این صورت افسردگی با نشانه‌هایی مانند حالت خمودگی نوزاد، بی‌خوابی، بی‌تفاوتی نسبت به اطرافیان‌، کاهش وزن شدید و … بروز می‌کند.

وی افزود: در این بازه کودک کم کم راه می‌رود، این افسردگی به رشد حرکتی کودک آسیب می‌زند، رشد را متوقف کرده و حساسیت مفرطی نسبت به عفونت پیدا می‌کند که موجب کاهش ایمنی بدن نوزاد می‌شود.

یک کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی اضافه کرد: اگر در عرض سه تا پنج ماه مادر برگردد یا جانشین امنی مانند خاله و عمه برای او پیدا شود، این حالت از بین می‌رود، در غیر این صورت به دلیل شدت عفونت‌ها و بیماری‌ها امکان دارد، این افسردگی به مرگ نوزاد بینجامد.

شایان یادآور شد: اصطلاح بیمارستان‌زدگی برای این نوع از افسردگی به کار می‌رود، به دلیل اینکه نوزاد را به دلیل عفونتی که دارد به بیمارستان می‌برند، اما عم هماهنگی فضای بیمارستان با شرایط نوزاد، حال او را بدتر می‌کند.

وی در خصوص از شیر گرفتن کودکان، اظهار کرد: پستان مادر منبع تغذیه کودک بوده و موضوع مهمی برای او محسوب می‌شود، حال اگر کودک یک مرتبه از شیر گرفته شود، پرخاشگری شدید پیدا می‌کند؛ در این زمینه باید ذهن کودک را به تدریج آماده کرد.

یک کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی در رابطه با افسردگی زودرس که در دوران ۶ ماهگی تا ۱۸ ماهگی بروز می‌کند، اظهار کرد: این افسردگی بیشتر به «نوع بودن مادر» بستگی دارد، یعنی ممکن است مادر خودش افسرده باشد یا عزیزی را از دست داده و حوصله کودک را نداشته باشد که اصلاحا به چنین مادری «مادر مرده» گفته می‌شود زیرا هرچند که به لحاظ فیزیولوژیکی مادر فوت نکرده، اما نمی‌تواند برای کودک خود از نظر عاطفی انرژی روانی بگذارد که این موضوع روی کودک بسیار تاثیرگذار بوده و او احساس می‌کند که وجودش مادر را افسرده کرده است.

وی افزود: نشانه‌های این نوع از افسردگی ساکت بودن، انزوا،‌ نگاه‌های سرد و خشک،‌ اجتناب از نگاه کردن، ‌سکون زیاد و ... است.

[لیلی]

بخش عمده‌ای از افسردگی در کودکان مربوط به این است که کودک در حال تجربه کردن احساس‌های گوناگون است اما نمی‌تواند در رابطه با آنان حرف بزند و بستری برای حرف زدن راجع به آن‌ها فراهم نیست.

شایان در رابطه با افسردگی به دلیل سوء تغذیه، گفت: این نوع از افسردگی به دلیل کمبود پروتئین، کالری و آهن به وجود می‌آید، اما در حال حاضر به دلیل اینکه کودکان قطره آهن استفاده می‌کنند، شیوع کمی دارد اما بازهم باید بررسی شود که افسردگی کودک به دلیل مشکلات فیزیولوژیکی یا مشکلات روانی است.

وی ادامه داد: نشانه‌هایی مانند حرف‌شنوی کودک، گم کردن وسایل به دلیل نداشتن حوصله و توجه‌، دوست نداشتن مدرسه، احساس گناه زیاد و... مربوط به نوع دیگری از این افسردگی به نام «افسردگی وابسته به رنج» است.

شایان در رابطه با انواع دیگر این افسردگی، عنوان کرد: گاهی در بعضی از کودکان یک‌سری از رفتارهای معادل افسردگی مانند بی‌خیالی، بی‌اشتهایی، اگزما و … دیده می‌شود و در نوع دیگری نیز به دلیل افسردگی زیاد، کودک از مکانیزم دفاعی پرجنب و جوش یا پرخاشگری استفاده می‌کند.

این کارشناس روانشناسی بالینی تصریح کرد: به دلیل اینکه این علائم ممکن است اختلال‌های دیگری مانند اضطراب، بیش فعالی و... را در برگیرد، نقش متخصص بسیار اهمیت پیدا می‌کند که تشخیص درست انجام شود.

این کارشناس روان‌شناسی بالینی در خصوص افسردگی در خلال دوره‌های دو و سه کودکی که از ۱۸ ماهگی به بعد تا قبل از دوران نوجوانی را شامل می‌شود و انواع مختلفی دارد، ادامه داد: یک نوع از این افسردگی نیز نشانه‌هایی از جمله حالت خمودگی شدید، اهل بازی نبودن، حرف نزدن، استفاده از کلید واژه‌هایی مانند «نمی‌توانم»، «موفق نمی‌شوم»، «هیچ‌کس دوستم ندارد» و... دارد که به طور مستقیم به افسردگی وابسته است.

افسردگی به شرایط زیستی و محیطی کودک بستگی دارد
وی با بیان اینکه دخترها دو برابر پسرها افسردگی دارند، افزود: برای افسردگی کودکان سن شیوع خاصی را نمی‌توان تعیین کرد، زیرا این موضوع به شرایط زیستی و محیطی کودک بستگی دارد.

شایان تصریح کرد: گاهی نوع رفتار والدین با کودک می‌تواند او را به سمت افسردگی ببرد به طور مثال همزمان کنترل‌ کردن و احساسی بودن افراطی که موجب می‌شود در مواقعی والدین کنترل زیاد داشته باشند، در مواقعی کم توجه بشوند و در مواردی نیز حمایت بیش از اندازه انجام دهند که با این کارهای والدین، کودک منفعل و سردرگم می‌شود و در نتیجه ممکن است خود را از رابطه با والدین کنار بکشد و منزوی شود.

وی ادامه داد: در درمان کودک افسرده، مادر نقش بسیار مهمی دارد و در مواقعی که مادر هنوز افسرده نشده و تنها مادر دچار افسردگی است، می‌توان به مادر کمک کرد تا رفتارهایی را انجام ندهد که منجر به افسردگی کودک شود.

وی با بیان اینکه افسردگی به طور کلی بیماری خلق و خو در فرد است، خاطرنشان کرد: بی‌حوصلگی، اختلال در عملکرد روزانه،‌ خُلق پایین و ... نشانه‌های افسردگی است اما با توجه به تعداد نشانه‌ها، شدت، مدت، طولانی شدن آن‌ها و میزان آسیب‌پذیری به زندگی روزمره برچسب اختلال می‌گیرد که در کودکان و بزرگسالان متفاوت بوده و درهر سنی خود را به شکل‌های مختلف نشان می‌دهد.

شایان گفت: گاهی والدین افسردگی‌ها و اضطراب‌های خود را به کودک نسبت می‌دهند، در حالی که اشکال از خانواده است؛ باید حواس‌مان باشد که کدام مشکل مربوط به خانواده و کدام یک مربوط به کودک است.

[محمد رضا]

قابل توجه پدر و مادرها