حفاظت و نگهداری مواد کتابخانه ای

[.:SNOW G!RL:.]

به منظور صیانت از مواریث مکتوب نخست باید به خطراتی که این آثار را تهدید می کنند اشراف یافت و قبل از هر چیز ماهیت و ترکیبات شیئی را که باید نگهداری شود شناخت. کتاب از دو قسمت تشکیل شده : اوراق کتاب و پوشش محافظ یا جلد کتاب که با رعایت به نکات زیر از حوادث احتمالی جلوگیری می شود. دشمنان مواد کتابخانه ای عیارتند از :
1- حوادث طبیعی مانند : آب (سیل)- آتش – زمین لرزه – جنگها
2- آسیبهایی که بر اثر اهمال انسان به کتاب وارد می شوند: به محض آن که کتابی به کتابخانه وارد می شود دستکاریهای بسیاری درآن انجام می شود مثلا به هنگام فهرست کردن کتاب یا برداشتن آن برای مطالعه ممکن است آگاهانه یا از روی بی توجهی به کتاب صدمه وارد شود. صحاف و مرمتگر: وصله کاریها و سرهم کردنهایی که با کاغذ یا مقواهایی که از خمیر چوب ساخته شده اند انجام می شود به مراتب بیش از گرد و غبار یا نور صدمه می زنند . موادی که از تخریب لیگنین موجود در خمیر مکانیکی تولید می شود اسیدی هستند . این اسیدیته به سرعت در مواد آلی که به مقوا یا کاغذ مالیده شده سرایت می کنند.
3- کنترل اوضاع و احوال اقلیمی مانند: دما- رطوبت نسبی – تهویه مطبوع
4- روشنایی: حفاظت کتب و اسناد از نور طبیعی و نورصنوعی بوسیله محدود کردن مدت روشنایی و تقلیل شدت نور و حذف شعاعهای زیانبار بوسیله پرده های پلاستیکی و شیشه های لعابدار خاکستری رنگ که در ساختمانهای جدید به کار می روند می توانند تا 50درصد از عبور نورهای مرئی جلوگیری کرده مقدار مشابهی از نورهای مضر را نیز تصفیه کنند.
5- کنترل کیفیت هوا: تصفیه هوا – تهویه – گردگیری :الف-" هوا" اکسیژن و بخار آب لازم را برای احتراق تخمیر هیدرولیز و اکسیده شدن کاغذ فراهم می آورد . همچنین مواد آلوده کننده ای مانند دی اکسید گوگرد – هیدروژن سولفوره – آمونیاک_ دی اکسید نیتروژن و ذرات جامد معلق در هوا را می توان نام برد . این ذرات شامل گرد و خاک – ذرات خاکستر – خاک و خاشاک – تکه های الیاف-نمک حاصل از آب دریا و مواد معطر منتشر شده توسط گیاهان نیز جزء ذرات معلق در هوا هستند.البته ذرات نمک موجود در هوا زیان چندانی برای کتابخانه ها –آرشیو ها و موزه ها ندارد مگر آنکه در مجارت دریا قرار گرفته باشند . نمک به سبب خاصیت جذب رطوبت مقادیر زیادی آب را در خود نگه می دارد و به رشد کپکها در ساختمانهایی که در مجاورت دریا و در معرض هوای آن هستند کمک می کنند . ب- تهویه: در انبارهای بزرگ بایگانی و مخازن کتابخانه ها جریان هوا از اهمیت بسیاری برخوردار است . بنابراین وجود یک سیستم موثر بادبزن برای جلوگیری از تشکیل کیسه های هوای راکد و برای آن که هوا به راحتی از میان قفسه ها جریان یابد ضروری است. ج- گردگیری: می توان گرد و غبار را با به حداقل رساندن تعداد درها و پنجره ها و با انجام رفت و روب منظم حل کرد . هر انبار بایگانی یا مخزن کتابخانه باید یک سرویس گردگیری در اختیار داشته باشد تا حد اقل یکبار در سال لای اسناد را به کمک جاروی مکنده (جاروی برقی) تمیز کنند . در واقع غبار روی اسناد و کتابها را نباید جا به جا کرد بلکه باید به کمک دستگاه مکنده کم قدرت زدود. بهتر است این کار در بهار که فصل شروع فعالیت انواع موجودات و حشرات است انجام رسد.
6- جانوران و حشرات موذی: از نظر کتابداران جانوران موذی دو گروهند : آنهایی که روی مواد کتابخانه ای زندگی می کنند و به آنها آسیب می رسانند و آنهایی که در نقاط تاریک و دور از دید و پستوهای ساختمانها زندگی می کنند وبا مساعد شدن محیط از مخفیگاه خود بیرون می آیند و به کتابها و دیگر مواد کتابخانه ای هجوم برده وبه داخل قفسه های کتاب –کشوها-کابینتها و ... راه می یابند.مهمترین این حشرات سوسک -بید –موریانه- شپش کتاب -کرم کتاب -زنبور و ساس هستند.و جانوران دیگری مانند موش خانگی –موش صحرایی – سگ آبی -خارپشت- سنجاب و خرگوش خسارات زیادی نیز به اموال می زند. همچنین کبوترها علاوه بر اینکه محیط را با فضولاتشان آلوده می کنند و حشرات بسیاری را در لابه لای پرهای خود به مکانهای مختلف می برند . آنها در کانالهای تهویه هوا- زیر طاقها – سوراخ دیوارها و هر جایی که بتوانند از جریان هوا در امان باشند لانه می کنند . این لانه ها منشا سرایت کرمهای کتاب از طریق هواکشها به داخل کتابخانه هستند. 7- قارچها : فراوانترین موجودات زنده هستند و در مکانهایی که مواد آلی وجود داشته باشد و شرایط رشد و نموشان فراهم باشد رشد می کنند. این گیاهان از نظر ساختار با یکدیگر تفاوت دارند ولی وجه مشترک آنها فقدان کلروفیل(سبزینه) در آنهاست .
8- اسید ها: اسید دشمن بزرگ کتابخانه ها و آرشیو هاست . به دلیل اینکه اسید از راههای بسیاری وارد کتابخانه می شود و هیچ کتابخانه ای از آسیب این دشمن خطرناک در امان نیست سایر دشمنان مواد کتابخانه ای به آسانی قابل تشخیص هستند و حتی اغلب آنها را پیش ازآنکه آسیبی به مواد برسانند می توان نابود کرد ولی اسیدی شدن کاغذ و چرم غالبا قبل از آنکه متصدیان مربوط از آن آگاه شوند اثر خود را بر جای می گذارند.
منابع : کتاب راهنمای حفاظت نگهداری و مرمت کاغذ( نوشته آن لیه ناردی – فیلیپ وان دم- ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم و همچنین از کتاب حفاظت و نگهداری مواد کتابخانه ( ترجمه و تالیف بابک پرتو )


نویسنده: گراناز وکیلی طباطبایی