زندگی، زمانه و کار خواجه
خواجه نظام الملک و نظامیه
نظام الملک به کمک پسرانش و دانش آموختگان مدارس نظامیه این امپراطوری بزرگ را اداره می کرد. نهضتی که نظام الملک با ساختن نظامیه های متعدد به وجود آورد، به زودی و با سرعتی شگفت آور در سراسر شهرهای ایران و بسیاری دیگر از شهرهای کشورهای اسلامی دنبال شد، به طوری که در سده های پنجم و ششم هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعددی وجود نداشت؛ چه کوچک و چه بزرگ.
امرا و حاکمان نیز به پیروی از خواجه یا برای نشان دادن علاقه خود به علم به احداث مراکز تعلیم و شهرهای خود همت گماشتند. کلیه مدارس دارای کتابخانه های معتبر بودند. در این مدارس هر دانشجویی حجره خاص خود را داشت و مقرری ماهیانه می گرفت. خوراک و خوابگاه نیز بر عهده دانشگاه بود. خواجه، نظامیه نیشابور را برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک عبدالله الجوینی ساخت. امام الحرمین به مدت بیست سال در این مدرسه به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد.
ورود به امور دیوانی
هنگامی که پدر خواجه نظام الملک سمت تصدی اموال حکومت غزنویان را در ناحیه توس بر عهده داشت، او جوانی 21 ساله بود و به همراه خانواده در توس به سر می برد. سلجوقیان از سال 428 تهاجم خود را به خراسان آغاز کرده بودند. در این ایام وقتی سوری بن معتز حکمران وابسته به غزنویان در خراسان خود را از ناحیه سلجوقیان در خطر دید، اموال علی بن اسحاق، پدر خواجه را گرفت و به غزنه گریخت و او را با وضعی آشفته و سرگردان به حال خود رها ساخت.
او با چنین وضعی قادر به ادامه زندگی در خراسان نبود، به همراه خانواده از توس به بیهق رفت و از آنجا راهی غزنه شد و به خدمت وزیر عبدالصمد عباسی در دستگاه غزنویان پیوست و از این تاریخ بود که خواجه حسن به خدمت امرای غزنوی در آمد و به امور دیوانی مشغول شد.
آغاز وزارت در حکومت سلجوقی
در تمام دوره سلطنت آلب ارسلان صدراعظم او بود و نظام الملک را به عنوان اتابک یا مربی فرزندان ملکشاه تعیین کرده بود، وقتی آلب ارسلان به قتل رسید، پسرش ملکشاه هجده ساله را به جانشینی خود تعیین و بر ادامه وزارت خواجه نیز تاکید کرد و ملکشاه نیز چنین کرد و همه امور کشور را به او واگذاشت.
خواجه شورش های مدعیان سلطنت را فرو نشاند و سلطنت ملکشاه را که همچون پادشاهان مستبد و با سنت های ایرانی - اسلامی تربیت کرده بود، مستقر ساخت و اصفهان را به عنوان پایتخت فرمانروایی او انتخاب کرد و در مدت وزارتش در ایام پادشاهی ملکشاه کوشید قلمرو سلجوقیان را به بالاترین درجه وسعت برساند. فتوحاتی که در این مدت نصیب سلطان جوان شد، نتیجه لیاقت و کاردانی خواجه بود. بزرگی قلمرو ملکشاه که وزیرش خواجه نظام الملک بود، از مرز چین تا مرز سرزمین های شام و مدیترانه می رسید.
ارتقای فرهنگی ایران سلجوقی
خواجه علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به مدارس نظامیه مشهور است. با سیاست های خواجه، ملکشاه نیز به ترویج علم و فرهنگ علاقه پیدا کرده بود. شاعران، فیلسوفان و دانشمندانی مانند امیر معزی و عمر خیام مورد حمایت ملکشاه قرار داشتند.
بر اساس منابع دوره سلجوقی ملکشاه به عده ای از دانشمندان ماموریت داد که تقویم جلالی را به وجود آورند و به جای تقویم قدیمی به کار گیرند. ملکشاه به توسعه شهرها نیز علاقه فراوان داشت. راوندی و ابن اثیر گفته اند که او در راه حجاز برای زائران بیت الله آبگیرها ساخته بود. در اصفهان در زمان او بناهای بسیاری ساخته شده که بزرگ ترین آنها ساختمان مسجد جمعه این شهر است. علاوه بر آن، ملکشاه در یکی از شهرهای ایران رصدخانه ای ساخت که عمر خیام و سایر دانشمندان در آن مشغول به کار بودند.
«مدرسه نظامیه خرگرد»