۱۲-۰۷-۹۳، ۰۷:۱۰ ق.ظ
فواید سم مار
هر گرم زهر خشك مار معادل ٠٨٦ بشكه نفت ارزآوري دارد
محققان موسسه واكسن و سرم سازي رازي موفق به استخراج تركيبي از زهر مار و عقرب با نام «٥icd» شده اند كه رشد سلول هاي سرطاني را به ميزان ٠٢ درصد متوقف كرده و موجب مرگ طبيعي اين سلول ها شده است. اين ماده در واقع توده سرطاني بدخيم را به خوش خيم تبديل كرده است. دكتر عباس زارع ميرك آبادي رئيس بخش جانوران سمي و تهيه پادزهر موسسه رازي، با اعلام اين خبر مي گويد: در حال حاضر اين آزمايش ها روي موش هاي مبتلا به سرطان ادامه دارد و تبديل اين دارو به ميكروكپسول نيز به زودي انجام خواهد شد.
وي مي افزايد: پادزهرهاي توليد شده توسط محققان ايراني از نظر كيفيت، كميت و تنوع حرف اول را در منطقه خاورميانه مي زند و قادر به رقابت با كشورهاي صاحب نام غربي در اين زمينه است. دكتر زارع مي گويد: سالانه ٥٨ هزار آمپول محتوي پادزهر مار و عقرب براي داخل و ٧ تا ٠١ هزار آمپول براي صادرات تهيه مي شود كه هر آمپول محتوي ٠١ سي سي پادزهر باقيمت ٥٢ دلار صادر مي شود ولي قيمت جهاني آن ٠٤ دلار است. به عبارتي هر ٠١ سي سي پادزهر مار ساخت متخصصان ايراني حدود ٠٧ ليتر نفت، ارزآوري دارد. در واقع از هر يك گرم سم خشك مار، حدود يك هزار و ٠٠٥ ويال آمپول پادزهر توليد مي شود ( هر ويال معادل ٠١ سي سي است). با يك محاسبه ساده مي توان به اين نتيجه رسيد كه هر گرم زهر خشك مار معادل ٠٨٦ بشكه نفت صادراتي مي تواند براي كشورمان ارزآوري داشته باشد.
رئيس بخش جانوران سمي و تهيه پادزهر موسسه تحقيقات واكسن و سرم سازي رازي مي گويد:
بخش جانوران سمي از ٠٤ سال پيش فعاليت خود را آغاز كرده است و پس از ساخت پادزهرهاي منووالان و تتراوالان، اكنون موفق به ساخت نوع پلي والان شده كه قادر است زهر ٦ نوع مار مختلف سمي خطرناك را خنثي كند. علاوه بر اين، سرم ضدعقرب زدگي كه توسط متخصصان ايراني توليد شده است، در مورد سم ٦ نوع عقرب موثر است.
دكتر عباس زارع ميرك آبادي مي گويد: سالانه ٥٨ هزار آمپول محتوي پادزهر مار و عقرب توليد و به وزارت بهداشت تحويل داده مي شود و حدود ٧ تا ٠١ هزار آمپول نيز به كشورهاي منطقه صادر مي شود. هر آمپول ٠١ سي سي پادزهر مار دارد كه هنگام مارزدگي، بسته به شدت عوارض حتي تا ٠٢ آمپول تزريق مي شود.
هر آمپول حاوي پادزهر به مبلغ ٥٢ دلار به كشورهاي منطقه از جمله اردن صادر مي شود كه در صورت وجود تقاضا براي پادزهر عقرب، توانايي صادرات آن هم وجود دارد. دكتر زارع مي افزايد: هنوز پادزهر عنكبوت هاي سمي در ايران ساخته نشده است ولي محققان مركز طرحي را براي بررسي پراكندگي عنكبوت ها ارائه كرده و تاكنون توانسته اند ٠٦ درصد آن را به انجام برسانند. بر اين اساس ٢ گونه عنكبوت سمي خطرناك مشاهده شده كه بيشتر در خراسان و استان مركزي پراكنده است.
تحقيق ها در اين زمينه باعث دستيابي به دانش توليد پادزهر سم عنكبوت در اشل آزمايشگاهي شده است كه سعي بر توليد انبوه آن در سال هاي آينده داريم. زهر عنكبوت روي كودكان تاثير بيشتري نسبت به بزرگسالان دارد. بنابراين ضروري است پادزهر عنكبوت سريع ساخته شود تا طول دوره درمان كاهش پيدا كند.
رئيس بخش جانوران سمي موسسه رازي، با اشاره به تحقيق هايي كه متخصصان ايراني روي سم زنبور عسل داشته اند، مي گويد در حال بررسي تاثير دوزهاي مختلف زهر زنبور عسل روي موش هاي آزمايشگاهي مبتلا به رماتيسم مفصلي هستيم.
به گفته وي، تاكنون ٥٧ گونه مار و ٣٢ گونه عقرب در ايران شناسايي شده است كه بايد توجه داشت پادزهر هر جانور سمي مختص آن جانور است يعني نمي توان پادزهر يك گونه از مار را براي گونه اي ديگر استفاده كرد.
دكتر زارع در توضيح مراحل مختلف توليد پادزهر از سم مار مي گويد: پس از زهرگيري از مار يا عقرب، سم خشك مي شود و به صورت پودر درمي آيد.
اين پودر با تركيبي به نام «ياور» مخلوط و با دوز كم به مدت چندين بار (٦ تا ٠١بار) به صورت زيرجلدي به اسب تزريق مي شود. زماني كه پادزهر به ميزان مناسب در خون اسب ساخته شد، خون گيري انجام و سپس پلاسماي خون اسب جداسازي مي شود. پس از تصفيه و انجام عمل هضم آنزيمي، سرم رسوب داده مي شود. بعد از انجام فرمولاسيون و رسيدن ميزان پادزهر به غلظت مورد نظر، تست ها و آزمايش هاي كنترلي متفاوتي روي آن انجام مي شود و پس از تاييد شدن تمام آزمايش ها، پادزهر بسته بندي و به وزارت بهداشت تحويل داده مي شود.
به گفته رئيس بخش جانوران سمي موسسه رازي از ٠١ سال پيش محققان ايراني تحقيق هايي را روي سموم مختلف جانوري آغاز كرده و توانسته اند توكسين هاي موجود در سموم مختلف عقرب ها را شناسايي و خالص سازي كنند، توالي اسيدهاي آمينه و ساختمان ٣ بعدي آنها را در سموم عقرب مشخص كنند و با بررسي عوارض مختلف اين زهرها روي حيوانات به نحوه تاثيرگذاري آنها پي ببرند.
علاوه بر اين از سال گذشته تحقيق هاي گسترده اي را روي امكان درمان بعضي بيماري هاي لاعلاج مانند سرطان توسط پپتيدهاي پروتئيني موجود در زهرهاي مار و عقرب آغاز كرده ايم و طي دستاوردي بي نظير موفق به ساخت تركيبي از زهرهاي جانوري با عنوان «٥٨icd» شده ايم كه در مراحل آزمايشگاهي باعث از بين رفتن سلول هاي سرطاني و مانع رشد ٠٢ درصدي آنها و همچنين مرگ طبيعي اين سلول ها شده است. دكتر زارع در تشريح برنامه هاي آ ينده مي گويد: قرار است مدل هاي حيواني بيماري msرا ايجاد و تاثير زهر مار و عقرب را روي اين بيماري بررسي كنيم.
وي خاطرنشان مي كند: پادزهري براي افراد حساس به نيش زنبور در كشور ساخته نشده است ولي اين افراد مي توانند پس از گزيدگي توسط زنبور تا رسيدن به پزشك از داروهاي ضد حساسيت مانند آنتي هيستامين استفاده كنند. البته استفاده از اين داروها، مراجعه به پزشك را منتفي نمي كند.
دكتر امير جلالي، استاديار گروه فارماكولوژي و سم شناسي دانشگاه جندي شاپور اهواز نيز اعلام كرد: متخصصان دانشگاه جندي شاپور اهواز، طي تحقيق هايي روي سم عقرب جراره موفق به جداسازي بخش فعال بيولوژيك سم عقرب به نام od1و ٢ نوع توكسين اختصاصي با نام هاي odk1 و odk2از اين عقرب شدند. در تحقيق هاي انجام شده توسط محققان ايراني مشخص شد odk2يك سم اختصاصي موثر روي كانال پتاسيم «٠٣/١kv» مي باشد. اين كانال در بروز بيماري msنقش اثبات شده اي دارد (msنوعي بيماري خود ايمني است) و با توجه به يافته هاي محققان ايراني مبني بر اين كه odk2نقش كنترلي روي اين كانال دارد، بنابراين مي تواند بيماري msرا نيز به نحوي موثر كنترل كند و اين مسئله مي تواند پايه آزمايش هايي در مورد بيماري msو تاثير اين سم در بهبود آن باشد. اين سم در واقع اولين سم اختصاصي وابسته به كانال ٣ ولتاژ پتاسيمي است. وي افزود: تاكنون ٣ مقاله در مورد عقرب جراره در مجله هاي معتبر بين المللي به چاپ رسيده است.
مواد سازنده ی سم مار ها
سم مار مایعی است روغنی شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ ، شفاف یا کدر و اندکی اسیدی می باشد. سم مار مخلوطی است از مواد پیچیده پروتئینی با خواص سمی و آنزیمی و مواد غیر پروتئینی از قبیل انواع لیپید ها ، کربوهیدرات ها ، نمک های مختلف فلزی و شبه فلزی ، ریبوفلاوین و آب. سم ماده ایست سرشار از آنزیم . در حدود 26 نوع آنزیم در سم مارها وجود دارد. در حدود 90 تا 92 درصد از وزن خشک سم را مواد پروتئینی تشکیل می دهند ، که برخی از آنها روی دستگاه عصبی تاثیر می گذارند ، برخی تراوایی غشای یاخته را تغییر می دهند و بعضی دیگر موجب تخریب تار های ماهیچه ای می شوند.
همچنین سم مار حاوی مواد غیر پروتئینی می باشد شامل :
یون های مختلف فلزی ، چربیها ، کربوهیدرات ها و مواد رنگین ، چربی ها به صورت کلسترول و لسیتین ...
همچنین در سم چند نوع مار گالاکتوز و گلوکز تشخیص داده شده است.مارهای عظیم الجثه
بزرگترین گونه مار شناخته شده در جهان که آناکوندا (Anaconda) نام دارد که در آمریکای جنوبی یافت می شود. اولین نمونه از این حیوان که از لحاظ جثه در نوع خود رکوردار است،
این حیوان که از لحاظ جثه در نوع خود رکوردار است، با طولی معادل حدود 11 متر در سال 1944 توسط کاوشگران نفت، در شرق کلمبیا کشف شد.
کلنل پرسی اچ. فاوست (Colonel Percy H. Fawcett) از افسران اسبق ارتش انگلیس که در تاریخ فوق در محل حضور داشته در این باره می گوید :
"ما درون قایق به آرامی مشغول حرکت بودیم، ناگهان یک سر مثلثی شکل و یک بدن مواج به طول چندین متر در مقابل ما پدیدار گشت، من بلافاصله اسلحه ام را در پشت این حیوان قرار دادم و به محض شلیک، مار عظیم الجثه حرکاتی سریع و غیر قابل کنترل را آغاز نمود، به طوری که قایق ما تقریبا در حال واژگون شدن بود."
در ادامه توضیحات فاوست ذکر شده که سرانجام چگونه این جانور عظیم الجثه را متوقف کردند و به بررسی سایز بدنش پرداختند و طول این جانور حدود 19 متر و قطر آن را حدود 31 سانتی متر تخمین زده شد.
آناکوندا که در مواردی مار بزرگ آبی یا هیولای دریاچه نیز نامیده شده، می تواند در آب های روان زندگی کند. مانند گونه های دیگر مارها، آناکوندا نیز گوشتخوار است اما برخلاف اغلب هم نوعانش که از زهر خود برای کشتن یا از پا انداختن طعمه استفاده می کنند، آناکوندا همانند پایتون (python نوعی مار بوا) با اعمال فشار ، جان طعمه را می گیرند. در حقیقت پایتون ها به دور حیوانی که قصد شکارش را دارند، می پیچند و با استفاده از ماهیچه های قدرتمند خود طعمه را تا جایی که دیگر قادر به نفس کشیدن نباشد، می فشرند.
پایتون ها دسته ای از مارهای غیر سمی و زیرشاخه مارهای بوا یا Pythoninae هستند، وجه تمایز Python ها با مارهای بوا در داشتن دندان در آرواره پایینی است.
آناکونداها در مقایسه با پایتون ها مارهای بزرگتر و سنگین تری هستند و قطرشان نیز بیشتر است. شاید به این دلیل است که آناکونداها به عنوان مارهای آبی بر خلاف پایتون ها برای بالا رفتن از درخت هیچ زحمتی به خود نمی دهند.
آناکوندایی که توسط مردم اسیر شده است. این گونه از مارها از خانواده مارهای بوا به رنگ سبز تیره با خط و خال های دورانی شکل است و عموما در نواحی گرم و مرکزی آمریکای جنوبی سکونت دارد، در مواردی "مار بوای آبی" نیز به آن اطلاق می شود. از آنجائیکه بیشتر وزن این مار غول پیکر را مایعات تشکیل می دهند، آناکونداهایی که داخل آب زندگی کی کنند، نسبت به مارهایی که بر روی درخت ساکنند، رشد بیشتری دارند.
آناکونداهای ساکن آب معمولا برای شکار، به محض اینکه طعمه وارد آب می شود، به سمتش حمله ور شده و او را با فشار در داخل آب خفه می کنند.
تغذیه و مشکلات هضم
اغلب مارهای بزرگ پس از به دام انداختن طعمه، آن را یک جا می بلعند و علیرغم اینکه فک مارها از لحاظ فیزیکی به گونه ای است که می تواند از اتصال جمجمه تا اندازه دلخواه باز شود، قادر است شکارهایی بزرگ تر از قطر خود را نیز ببلعد، در واقع دو فک این حیوان توسط رباطی با خاصیت ارتجاعی به هم متصلند.
زمانی که لاشه حیوانی درون شکم مار قرار دارد، لازم است پیش از اینکه در روده فاسد شود، هضم گردد. اگر مار نتواند قبل از پخش باکتری در بدنش طعمه بلعیده شده را هضم نماید، مجبور به بالا آوردن آن می گردد و در صورتی که امکان چنین کاری نباشد، احتمال دارد مار در اثر مسمویت غذایی از بین برود.
آناکونداهای عظیم الجثه معمولا حیواناتی چون آهو، خوک، ماهی و کروکودیل های کوچک را شکار می کنند. این مار در ابتدا گردن طعمه را به دندان می گیرد و پس از آن با تلاش کل بدن جانور را می بلعد.
هر چند آناکوندا را بزرگترین مار می شناسند، نوعی پایتون در سال 1912 در اندونزی می زیسته که ظاهرا بزرگترین حیوان در گونه خود بوده است. آناکونداهای کلمبیا نیز در زمره عظیم الجثه ترین نمونه های این حیوانات به شمار می روند.
پایتونی که در حال خفه و خرد کردن یک آهو است. حمله به انسان در مورد شکار انسان ها توسط مارهای بزرگی چون پایتون ها و آناکونداها، موارد متعددی گزارش شده از جمله اینکه در سال 1972 یک پایتون در کشور برمه پسر بچه ای 8 ساله را خورد، در سال 1927 نیز شخصی به منظور فرار از بارش باران به زیر درختی پناه می گیرد، دوستانش که پس از مدتی تنها کلاه و کفش های او را یافته بودند با کشتن یک پایتون که در آن حوالی به سر می برد، بدن فرد قربانی را داخل شکم مار پیدا کردند.
عجیب است بدانیم اغلب حملاتی که توسط مارهای بزرگ به انسان ها اتفاق می افتد، بر خلاف تصور ما در جنگل نیست، بلکه در حومه شهرها رخ می دهد. بسیار دیده شده که افرادی پایتون را جزو حیوانات خانگی نگهداری می نمایند، اما باید در نظر داشت که همواره احتمال خطر حمله این حیوان وجود دارد.
در سال 1993 یک نوجوان 15 ساله با وزنی معادل 95 پوند توسط یک پایتون خانگی مورد حمله قرار گرفت. این مار با 11 فوت طول (حدود 3.5 متر ) و 53 پوند وزن، جثه متوسطی داشت اما با تلاش اندکی توانسته بود این پسر را ببلعد. به هر حال مارهای بزرگ علیرغم زیبایی قابل تحسین، می توانند خطرناک باشند و لزوما تنها در جنگلها نیست که به انسان ها آسیب می رسانند.
بزرگترین مار زنده جهان
در روزهای آخر سال 2003، خبر به دام انداختن یک پایتون عظیم الجثه در کشور اندونزی اعلام شد. طبق این گزارشات جانور فوق حدود 15 متر طول و 443 کیلوگرم وزن دارد و در حال حاضر بزرگترین مار زنده جهان محسوب می شود.مارها تخم گذارند ولي تعدادي نيز تخم ها را در داخل بدن خود نگهداشته و بچه بدنيا مي آورند .
مارها نمي توانند غذاي خود را بجوند و به اين علت همه ي طعمه ي خود را يكجا مي بلعند آنها به اين جهت قادر به انجام چنين كاري هستند كه مي توانند دهان خود را خيلي زياد باز كنند . دو فك پائيني مارها نيز مي تواند از هم باز شود .
بر خلاف پوسته ي تخم پرندگان پوسته ي تخم مار سفت تر و چرمي شكل است. بچه مارهاي كبراي هندي بعد از بيرون آمدن ازتخم تقريبا گردن خود را از بالا گرفته و درست مثل مارهاي بالغ حمله مي كنند . مارهاي كبرا خيلي سمي هستند و همه ساله عده ي زيادي به علت نيش آنها جان خود را از دست مي دهند .
معمولي ترين مارها مار آبي و افعي است اگر چه تعداد زيادي از اين خزندان وجود دارد ولي اين مارها جانوران ترسوئي هستند و اگر كسي به آنها نزديكتر شود معمولا ناپديد ميشوند . مارآبي به رنگ سبز تيره يا قهوهاي مايل به خاكستري مي باشد ودر پهلو نقوشي نيز دارد . بهترين راه براي شناختن آن مشاهده ي طوق زرد يا نارنجي رنگ درگردن اوست مارهاي آبي شناگران خوبي هستند و مي توانند قورباقه و ماهي هاي كوچك را شكار كنند .آنها غذاي خود را نمي جوند ، زيرا براي جويدن دندان ندارند . اگرمارآبي را بگيريم ممكن است صدايي ازخود درآورد ولي احتمال گاز گرفتن كمتري وجود دارد .
اگرچه مارها دندان دارند ولي بنظر مي رسد كه از آنها در موقع دفاع ازخود استفاده مي كنند . مارهاي آبي گاهي تا چهل تا تخم در ميان پشته برگها مي گذارند . نوزادان در موقع بيرون آمدن از تخم در حدود بيست سانتي متر طول دارند بنابراين براي اينكه به انداره ي يك متر يا بيشتر ، يعني به اندازه ي مارهاي آبي بالغ برسند احتياج به رشد زيادتري دارند. بهار معمولا فصل جفت گيري است و گاهي دو مار نر با حمله و فشار يكديگر يك رقص مبارزه اي انجام مي دهند و با اين رقص معلوم مي نمايند كه كداميك از آنها با جفت مادر جفت گيري خواهد كرد.
افعي ها همانطوري كه گاهي مارهاي زهردار نيز گفته مي شود مارهاي سمي مي باشند . افعي ها از مارهاي آبي كوتاهترند و به رنگ خاكستري يا قهوهاي هستند .
آنها از پشت تا زير بدن شكل مارپيچي دارند بنابراين تمايز مارهاي افعي از آبي نستبا آسان است . افعي ها از پستانداران كوچك و مارمولك هايي كه بوسيله نيش گرفتن با سم خود شان كشته اند تغذيه مي كنند. افعي ها تخم نمي گذارند بلكه در اواخر تابستان بچه بدنيا مي آورند كه خيلي هم فعال مي باشند .زيستگاه مارها
می دانیم که حیات گیاهان و جانوران از خیلی جهات به یکدیگر وابسته است و به همین سبب بصورت مجموعه هائی با هم زندگی می کنند . محل استقرار این مجموعه ها زیستگاه آن گیاهان یا جانوران است . زیستگاه جائی است که در آن یک گیاه یا جانور از شرایط لازم یعنی آب و هوا و غذا و پناهگاه مناسب برای ادامه زندگی برخوردار است . ممکن است این زیستگاه بزرگ یا کوچک باشد . زیستگاه مار هم از این قاعده مستثنی نیست . با مطالعه طرز زندگی مارها و شناخت نوع آب و هوا و شرایط اقلیمی هر منطقه در فصول مختلف سال ، می توان حدس زد که چه نوع مارهایی در مناطق مختلف زندگی می کنند . مارهای زمینی اغلب در بیابانها ، دشتها ، کوهستانها، و لای بوته ها ، زیر تخته سنگها و داخل حفره ها و یا روی درختها و گاهی در باطلاقها یا در آب رودخانه ها زندگی می کنند . اما مارهای دریائی در محیطی جز آب دریاها قادر به ادامه زندگی نیستند . البته بعضی از انواع مارهای دریائی گاهی در سواحل صخره ای به خشکی می آیند ولی از ساحل زیاد دور نمی شوند و مجددأ به دریا مراجعت می نمایند . فشردگی و پهنی ناحیه دم یکی از مشخصات مارهای دریائی است . مارهای زمینی اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی انتخاب می کنند . در فصل بهار و تابستان که دوران فعالیت و جنبش آنها است به شکار می پردازند . و در فصل زمستان سستی و رخوت پیدا می کنند و به اصطلاح به خواب زمستانی می روند که این یکی از مختصات حیوانات خونسرد است و بخصوص در مناطق معتدل .
پوست اندازی یکی دیگر از شرایط و عوامل ادامه زندگی مارها است که در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ می کنند . ضمنأ پوست اندازی با نحوه تغذیه و رشد مار ارتباط دارد . تعیین سن دقیق مارها بعلت رشد سریع و کوتاهی دوران نوزادیشان مقدور نیست . در این کار غالبأ رنگ ، جثه ، طول و سایر مشخصات مارها نیز کمکی نمی کند . بنظر می رسد که مارها از یک عمر طولانی بهره دارند ، برخی از مولفان دوران عمر آنها را 12تا40 سال گزارش کرده اند . البته این رقم بر مبنای مطالعه روی مارهائی که در باغ وحشها نگهداری می شوند به دست آمده است . از شکل ظاهری دم تا حدی می توان جنس مار را تعیین کرد . مارهائی که دمشان بتدریج باریک می شود ماده و آنهائی که دمشان دفعتأ باریک می شود ، نر هستند . البته با بازرسی آنال یا مخرج مار و مشاهده آلت تناسلی این تشخیص تکمیل می گردد .
آشنايي با سم مار.
سم مار عمدتاً براي بي حركت كردن و كشتن شكار مي باشد و از نظر دفاعي احتمالاً اهميت حياتي دارد . نيش دندان يا فنگ Fang را به دندان تغيير شكل يافته مار گويند كه شيار دار يا مجوف است (همانند سوزن تزريقات) .
فنگ‌ها در گروه افعيها بزرگ هستند و روي استخوان فك بالا قرار دارند و توسط ماهيچه‌ها حركت مي كنند . در صورتيكه فنگ‌ها در گروه الاپيده مانند كبراها كوتاهتر و به طور ثابت روي استخوان فك بالايي قرار مي گيرند . اين فنگ‌ها در مار دريايي كوتاهتر و همراه چند دندان معمولي روي استخوان فك بالايي قرار دارند .
مارهاي نيمه سمي گروه كلوبريده غالباً داراي فنگ‌هاي شيار دار و در قسمت خلفي فك بالايي قرار مي گيرند .
سم مار كه به آن ونوم Venom مي گويند ، مخلوطي از مواد بيولوژيكي متشكل از پلي پپتيدهاي آنزيمي و غير آنزيمي كه عملشان در انسان موجب بروز مسموميت‌هاي مار گزيدگي مي شود . در اغلب مارها سم توليد شده در يك جفت غده سمي ذخيره مي گردد . غده سمي مار از نظر تشريحي شبيه به غده تغيير شكل يافته پاروتيد پستانداران است . اين غده در اغلب مارها در فضايي واقع در پشت چشم و روي استخوان فك بالايي كه به سمت پائين و عقب چشم امتداد دارد به عبارت ديگر بين چشم و گوشه دهان قرار مي گيرد . با حركت سريع استخوان‌هاي سر و فشار وارده توسط ماهيچه‌ها به غده سمي ، مقداري سم از راه كانالي كه به دندان سمي متصل است به شكار منتقل مي شود .
سم مار حاوي فسفوليپاز A و يا تركيبي از آنست (Phospholipase A) بعضي از فسفوليپازها نسبتاً غير سمي و برخي ديگر به شدت سمي و عصب گرا (Neurotoxic) و ماهيچه گرا (Myotoxic) هستند . سم اغلب افعيها داراي اندوپپتيداز و ارژنين استرهيدروليز مي باشد (Endopeptidases and arginine esterhydrolases) كه در بروز كاهش فشار خون ، خونريزي و نكروز كمك مي كنند . سم مار جعفري (Echis carinatus) احتمالاً داراي اكارين (Ecarin) است كه اثر شديد پروترومبين را دارد و اختلالات انعقادي را باعث مي شود . ظاهراً سم افعي شاخدار يا (Cerastes) اثر مشابهي دارد . سم كبراي جنوب (Walterinnesia) و كفچه مار (N.naja oxiana) مانند ساير گروه الاپيده داراي پلي پپتيد نروتوكسين همراه با فلجي پس سيناپس اعصاب ماهيچه اي است . سم مار شاخدار ايراني خاصيت پيش سيناپسي نروتوكسين و فسفوليپااز را دارد . سم مارها دريايي داراي خواص نروتوكسين و مايوتوكسين و فسفوليپاز مي باشند .
پراكندگي و ويژگيهاي مارهاي سمي جهان در جدول شماره 3 تحت عنوان رده بندي مارهاي سمي جهان نشان داده مي شود .
علاوه بر آنزيمها ، مقادير مختلفي از تركيبات پلي پپتيدي يا ليپيدها ، كربوهيدراتها و يونهاي فلزي مانند سديم ، پتاسيم ، منيزيم ، روي ، كلسيم ، مس ، منگنز و از عناصر غير فلزي سموم مي توان فسفر و كلر را نام برد كه به نسبت‌هاي مختلف در بعضي از سموم مارها وجود دارد . بطور كلي 90 تا 92 درصد وزن خشك سم مار حاوي بيش از يك توكسين اصلي است . اثر سم مار در انواع مارها بر روي نسوج زنده متفاوت و ممكن است يك يا چند خاصيت سمي در سم يك نوع مار موجود باشد . با تزريق سم مار به حيوانات آزمايشگاهي آثار ظاهر شده با نشاني هاي باليني از تمام خواص سم خواهد بود . به عبارت ديگر سم مار از نظر آزمايشگاهي از يك سري عوامل و فاكتورهاي مختلف تشكيل مي شود . بنابراين تصوير نهايي مسموميت با سم مار حاصل فعل و انفعالات پيچيده متقابل بين پلي پپتيدهاي زهري با آنزيمهاي گوناگون و محيط داخلي بدن انسان است .
به طور كلي آثار مسموميت با سم مار به دو گروه موضعي و سيستميك تقسيم مي شود آثار مسموميت موضعي عبارت از ورم موضعي ، نكروز بافت ، طاول و غيره مي باشند . از آثار مسموميت سيستميك مي توان از مسموميت عصبي ، مسموميت خوني ، مسموميت عضلاني و مسموميت‌هاي قلبي و كليوي نام برد .
از نظر باليني زهر افعيها خون گرا يا موثر در خون (Vasculotoxin) و زهر مارهاي الاپيده مانند كبرا عصب گرا يا موثر در عصب (Neurotoxin) و زهر مارهاي دريايي ماهيچه گر يا موثر در ماهيچه (Myotoxin) ميباشند .
به طور خلاصه سم مار ممكن است حاوي فاكتورهاي نروتوكسين ، پروتئوليتيك ، انعقاد كننده خون ، فسفاتازها ، كولينسترازها ، هيالورونيدازها ، امينو اسيد اكسيداز و آنزيمهاي ديگر باشد كه مي توان آنها را جداگانه مورد مطالعه قرار داد .
براي مطالعه فاكتورهاي مختلف سم از روشهاي متفاوتي استفاده مي شود . روشهاي فيزيكي و شيميايي مانند كروماتوگرافي ، ژا فيلتراسيون به وسيله سفادكسها ،جدا سازي پروتئين‌ها توسط الكتروفورز ، اسپكتروفوتومتري و تعيين PKها ، مطالعه متابوليكي مانند اندازه گيري فعاليت آنزيمي ، روشهاي ايمونوشيميايي مانند ايمونوديفوزيون اوكترلوني Ouchterlony، ايمونوالكتروفورز و غيره .
مي دانيم كه مايعات بيولوژيك حاوي مجموعه اي از پروتئين‌هاي مختلفي بوده و به منظور بررسي پروتئين به خصوص ، روش جداسازي مي بايستي به گونه اي انتخاب شوند تا نسبت به پروتئين مورد نظر كاملاً ويژگي داشته باشند . تهيه پادتن بر عليه پروتئين‌هاي بخصوص داراي ويژگي بوده و بر همين اساس مي توان پروتئين مورد نظر را از يك نظر را از يك مجموعه جدا نمود .
روشهايي كه در حال حاضر مورد استفاده قرار مي گيرند همگي بر مبناي كمپلكس بين پادتن – پادگن استوار مي باشند و روشهاي ايمونولوژي با اندازه گيري يك و يا تعدادي از تركيبات نظير سيستم پادتن ، پادگن و مجموعه زينهاري انجام مي شوند كه در زير اختصاراً به آنها اشاره مي گردد :
1-Recovery of immune complex
(a) Assay of weight
(b) Assay of volume (immunocrit)
© Measurement of protein of nitrogen .
2- Gel precipitation
(a) Radial immunodiffusion (Mancini)
(b) Double diffusion (Oucterlony)
© Immunoelectrophoresis
3- Labelled antigen or antibody
(a) Radioimmunoassay
(b) Haemagglutination
© Enzyme linked immunoabsorbent assay (ELISA)
4- Light Scatterung
(a) Immunonephelometry
(b) Immunoturbidimetry
5- Other
(a) Changes in viscosity
(b) Changes in sedimentation
براي كسب اطلاعات بيشتر و به خصوص از جزئيات روشهاي متداول به كتاب بيوشيمي كاربردي ،1370، انتشارات دانشگاه تهران ، ترجمه استاد محترم آقاي دكتر اسماعيل علمي آخوني مراجعه شود .
اثر سم روي عناصر سلولي و مايعات بدن :
سموم منعقد كننده به دو گروه تقسيم مي شوند : گروه اول كه با استفاده از روش آزمايشگاهي يا اين ويترو (invitro) فيبرينوژن خالص را بدون حضور كلسيم يا عصاره سلولي و پروترمبين منعقد و آنزيمهاي پروتئولتيك اين سمها مانند پاپائين فيبرينوژن را به ژل فيبريني تبديل مي كند . گروه دوم قادر به انعقاد فيبرينوژن نيستند و آنها پروترومبين را ترومبين تبديل مي كنند و مي توان گفت كه خاصيت آنها مانند تريپسين ولي به مراتب قويتر و موثرتر است . آنزيمهاي پروتئولتيك اين سمها تخريب سلولهاي ماهيچه اي را افزايش مي دهند و از رساندن خون به سلولها جلوگيري مي كنند و احتمالاً هيستامين را آزاد مي نمايند . فسفاتازها رل بسيار مهمي در مسموميتها دارند و باعث هموليزخون و ناراحتي هاي قلبي مي شوند . هموليزي كه در اثر سم ظاهر مي شود به علت تبديل شدن ليستين به ليزوستين است كه روي ماهيچه‌هاي قلب و عمل فيبرين سازي اثر دارد و با ايجاد نقصان در پتاسيم و آب بدن و همچنين مورد حمله قرار دادن سلولهاي اندوتليوم باعث خونريزي ششها مي گردد .
چنانچه سم كبرا رقيق باشد اين عمل ساده تر انجام مي گيرد . از نظر باليني سمهاي منعقد كننده خون اگر به مقدار زياد و به تدريج و آهسته وارد جريان خون شوند خاصيت انعقاد خون را از بين مي برند يعني خون را دفيبرينه نموده باعث عدم انعقاد خون مي گردن د . اگر مقدار اين سم زياد باشد و به سرعت وارد جريان خون گردد باعث انعقاد خون در عروق شده و سرانجام مرگ فرا مي رسد . در مورد سمهاي پروتئولتيك مقدار سم چنانچه كم باشد در محل گزش تورم و درد ايجاد مي شود و اگر زياد باشد موجب قانقرايا يا نكروز موضعي مي گردد . در مورد سمهاي همولتيك وجود هموكلوبينوري يا خونريزي در ادرار و كم خوني از نشاني هاي باليني بشمار مي روند . معمولاً سمي كه خون را منعقد مي كند خاصيت پرتئولتيك را نيز دارد .
سم عصب گرا يا نروتوكسين عوارض مختلفي مانند فلجي و غيره در سلولهاي عصبي ايجاد مي كند تقريباً 21 درصد پروتئين اصلي سم كبراي را فاكتور نروتوكسين تشكيل مي دهد . از نشاني‌هاي باليني اين سم اختلال بينايي ، فلج و تنگي نفس مي باشد . در اين حالت بيمار با يك چشم اشياء را بهتر تشخيص مي دهد و چنانچه از او پرسش‌هايي شود مانند اشخاص مست پاسخ مي گويد و خيلي آهسته صحبت مي كند . علائم مسموميت سيستميك توسط مار كبرا به سرعت آشكار شده ( در مدت 5 تا 10 دقيقه) و مراجعه سريع بيمار به بيمارستان را ايجاب مي نمايد . سم اين گروه از مارها عوارض عصبي محيطي و مركزي دارند . در مورد اعصاب محيطي اثر اين سم مانند كورار بوده اختلال انتقال عصبي در سيناپس عصبي – عضلاني از پي آمد آن است . علائم عصبي محيطي اين مسموميت عبارتند از فلج عضلاني ( از جمله ماهيچه‌هاي تنفسي ) ، اختلال در اعصاب جمجمه اي مانند افتادگي پلكها Ptosis، لوچي Strabismus تنگي مردمك چشم ، ناتواني در اداي صحيح كلمات ، اختلال در عمل بلع و ريزش آب دهان ، علائم سيستميك مسموميت به صورت توقف مراكز عصبي تنفسي ، گيجي ، تهوع و استفراغ شديد ، خواب آلودگي ، بيهوشي و ندرتاً با جملات تشنجي توام مي باشد . علت مرگ معمولاً توقف تنفس به علت فلج عضلات تنفسي است كه ممكن است حتي در كمتر از 30 دقيقه پس از گزش اتفاق بيافتد .
بعضي از بيماران به علت عوارض مسموميت مراكز عصبي در حالت اغماء و بيهوشي مي ميرند . مهمترين تظاهرات باليني زهر افعيها ،ورم و درد موضعي همراه با نكروز و گانگرن اندام است . زهر افعيها از طريق عروق لنفاوي سطحي پوست منتشر مي شود و در مسير خود سبب درد و تورم شديد ،گاهي همراه با طاول ، تراوشات خونابه اي و ترمبوزهاي سطحي مي باشد كه به آهستگي گسترش مي يابند .
از علائم مسموميت با زهر مار جعفري (اكيس) ، پيدايش ورم ، درد و نكروز است . تهوع ، استفراغ ، سرگيجه و سر درد در عده اي ديده شده است . افزايش ضربان قلب ، بزرگ شدن غدد لنفاوي و دردناك بودن آنها ،پيدايش طاول و نكروز بافت اطراف محل گزش را مي توان از آثار باليني بشمار آورد . عوارض خوني سم مار جعفري در اثر آنزيم انعقاد زا سبب تبديل پروترومبين به ترومبين و در نهايت با رسوب فيبرينوژن همراه با پلاكت‌ها به صورت لخته‌هاي كوچك و در نتيجه كاهش فاكتورهاي انعقادي ظاهر مي گردد . اين مجموعه همزمان فيبرينوليز ثانويه و يك فاكتور مخرب عروقي (Vasculotoxin) به نام Hemorragin سبب خونريزي عمومي در بيماران مي گردد .
سم مار دريايي سبب مسموميت عضلاني ، فلج عضلات چشم ، گشادي مردمك چشم ،قفل شدن دهان ، اختلال بلع ، گاهي نارسايي حاد كليوي به علت ميوگلوبينوري و بالاخره نارسايي كبدي مي گردد . سم مار حاوي آنزيمهاي ديگري مانند پروتئاز (Protease) كه در سم كفچه مار و بعضي انواع افعيها وجود دارد عملش مانند تريپسين بوده ولي قدرت و اثرش به مراتب بيشتر است . ارپسين (Erepsin) و فسفواستراز Phosphosterase و كولين استراز Cholinsterase آنزيمهاي ديگري هستند كه در سم كبرا وجود دارند و باعث پيدايش كولين و اسيد استيك مي گردن د . احتمالاً اين آنزيمها در سم گروه افعيها وجود ندارند . هيالوذونيداز Hyaluronidase آنزيمي است كه باعث افزايش بيماري‌هاي جلدي نزد پستانداران مي شود . اسيد هيالورونيك مقاومت سلولها و بافتهاي مختلف را افزايش مي دهد و از نفوذ مواد خارجي به سلولها جلوگيري مي كند . در صورتيكه هيالورونيداز اين مقاومت را تقليل مي دهد و باعث نفوذ مواد خارجي و جذب سلولي كي گردد . ژل داخل سلولي و نسج همبند مانند سد محكمي است كه مانع نفوذ سم به داخل بافتها مي شود و احتمالاً اين سد توسط هيالورونيداز كه يك آنزيم حلال است شكسته مي شود .
آنزيمهاي ريبونوكلئاز و ديزوكسي ريبونوكلئاز (Ribonuclease and Desoxyribonyclease) عمل هيدروليز را افزايش مي دهند و اغلب در سم مارهايي كه داراي خاصيت عصب گرا يا نروتوكسين هستند مانند كبرا وجود دارند . آنزيم افيواوكسيداز Ophio-oxidase به تنهايي سمي نيست ولي موجب آزاد شدن پروتئاز و باندهاي چربي و در نتيجه اتوليز و عفونت را باعث مي گردد . به طور كلي هيالورونيداز جذب سلولي را تسريع و افيواوكسيداز به اتوليز و فاسد شدن مواد كمك مي كند . سم عصب گرا شكار را فلج كرده و لستياناز Lecithinase قسمت داخلي و شفاف اندوتليال را مورد حمله قرار مي دهد و ليزوستين توليد شده در تخريب و از بين بردن سلولها موثر است و سرانجام پروتئاز به گلبولهاي قرمز حمله مي كند و موجب تخريب آنها مي شود . به عبارت ديگر سم اغلب مارها داراي خواص منعقد كننده و پروتئولتيك است كه از اجزاء مختلف تشكيل مي شود . اين اجزاء را همانطوري كه گفته شد مي توان با روشهاي آزمايشگاهي مورد بررسي قرار داد . سم مار خاصيت اسيدي دارد و وزن مخصوص آن بين 1030-1070مي باشد سم خشك شده در آب مقطر و سرم فيزيولوژي به خوبي قابل حل است . جدول شماره 4 مقايسه وزن مولكولي و سم نوروتوكسين در نمونه‌هايي از چهار گروه اصلي مارهاي سمي جهان را نشان مي دهد .
تهيه سم مار :
براي تهيه سم مار در گروه الاپيده مانند كبرا از يك شيشه مخصوص استفاده مي شود . درب شيشه را با يك ورقه لاستيك نازك مي بندند (مثلاً از جنس تيوپ موتور سيكلت) ، با يك چوب يا عصايي كه در پس گردن مار قرار مي گيرد آنرا مهار مي كنند . بدين ترتيب مار كبرا را با دست مي گيرند و دهانش را به شيشه نزديك مي كنند و در اين موقع مار پوشش لاستيكي را گاز مي گيرد و چند قطره سم داخل شيشه مي ريزد .
در انواع افعيها احتياجي به پوشش لاستيكي نيست و دندان سمي يا فنگ مستقيماً داخل شيشه قرار داده مي شود و با فشار مختصري به غده سمي محلول سم داخل شيشه ريخته مي شود .
غلظت و مقدار سم بستگي به انواع و جثه مارها و فصل سم گيري دارد . سم حاصل را در شرايط خاصي در دستگاه خشك كننده يا در مجاورت P2O5 يا كلروكلسيم در ديسكاتور تحت خلاء يا بدون خلاء خشك مي كنند كه دور از نور ، رطوبت و حرارت مي توان آنرا براي مدت زيادي حفظ كرد . رنگ سم در انواع مارها متفاوت است. ممكن است سفيد روشن يا كدر يا زرد روشن يا نارنجي متمايل به قهوه اي باشد . گاهي سم مترشحه از غده‌هاي چپ و راست مار از حيث كميت و كيفيت با هم اختلاف دارند و اين تفاوت در جنسهاي نر و ماده مارهايي كه از يك نوعند نيز مشاهده مي شود . مقدار سم كبراي نر بيشتر از سم كبراي ماده است ولي اين نسبت در گروه افعيها صدق نمي كند . سم كبراي مسن و تيره رنگ بيشتر از كبراي جوان و كم رنگ مي باشد . مقدار سم مار كبرا بيش از انواع ديگر مارهاي ايراني است .
بطور كلي با توجه به ميزان ترشح سم و قدرت كشندگي يا LD50 آن ، مار كبرا ، مار جعفري ، افعي يا گرزه مار و مار شاخدار به ترتيب از ساير انواع ديگر مارهاي سمي ايران خطرناك تر هستند .
مقدار سم نوزادان مارهاي سمي گاهي براي كشتن يك فرد بالغ كافي مي باشد و گاهي مقدار تزريق سم به شكار كمتر است . اين كيفيت بستگي به بلندي و كوتاهي دندان سمي ، جثه ، تغذيه ،فصل و نحوه گزش دارد .
بر حسب گونه‌هاي مار ، علائم مار گزيدگي متفاوت است . حجم مار ، سن ، مقدار تزريق سم ، قدرت كشندگي سم ، محل تزريق سم در بدن و فاكتورهاي متفاوت ديگر همگي قابل بررسي هستند . علائم باليني شناخته شده از مسموميت مار گزيدگي در ايران در جدول شماره 9 بطور فشرده بيان شده است . گزش هاي خطرناك مار گزيدگي در ايران اكثرا مربوط به گروه افعيها و مخصوصاً گزش گرزه مار يا افعي است كه غالباً در چراگاه‌ها و مناطق كشاورزي اتفاق مي افتد . علائم باليني اين مارها معمولاً حدود 15 دقيقه يا كمي بيشتر پس از گزش ظاهر مي شوند . نشاني‌ها غالباً با درد ، تورم ، تشنگي ، تهوع و گاهي اسهال همراه هستند . تورم در ناحيه گزش به سرعت پيشرفت مي كند و غدد لنفاوي مربوطه بزرگ و حساس مي شود . كاهش فشار خون و تاكي كاردي مي تواند پيش درآمد يك شوك باشد . اگر گزش در نواحي فوقاني بدن اتفاق افتد ،تورم طي 24 ساعت گسترش مي يابد ، ادرار كم مي شود ، كبودي و طاول در محل گزش و افزايش درجه حرارت بدن حتي بدون عفونت ديده مي شود .
جدول شماره 9 – مهمترين علائم باليني مسموميت‌هاي حاصل از گزش مارهاي سمي ايران كه تا به حال گزارش كرده اند . در مورد علائم باليني مار شاخدار Psedocerastes persicus و كبراي جنوب ايران Walterinnesia aegyptia و ساير مارهاي سمي ايران گزارش مدوني وجود ندارد .
معمولاً تورم حدود يك هفته ادامه دارد . نكروزهاي موضعي كه موجب سلب فعاليت بيمار گردد به ندرت ديده مي شود . خونريزي و شوك باعث مرگ مي گردد و درمان ناقص غالباً باعث ناهنجاري و ميزان تلفات را به 33 درصد افزايش مي دهد .
گزش مار جعفري (Echis carinatus) داراي علائم مشابهي است ولي تورم چندان گسترش ندارد و شوك زودرس ندرتاً ديده مي شود . طي 6 ساعت سير بيماري پيشرفت مي نمايد و اختلالات انعقادي ظاهر مي شود . خونريزي هنگام سرفه كردن ، خونريزي از بيني و در ادرار و مدفوع خون وجود دارد .
اختلالت انعقادي 3 تا 4 هفته خاتمه مي يابد . مواردي از مرگ به علت خونريزي داخلي تا 3 هفته بعد از گزش هم گزارش كرده اند . با وجود مراقبت هاي بيمارستاني ممكن است 5 تا 10 درصد بيماران تلف شوند . علائم باليني گزش افعي شاخدار (Cerastes) چندان مشخص نيست . درد موضعي ، تورم و طاول را معمولاً از نشاني هاي باليني گزش اين مار مي دانند . موارد مرگ ناشي از گزش اين افعي خيلي كم است . چون در تشخيص نوع مار شك و ترديد دارند لذا جزئيات علائم باليني كاملاً مشخص نمي باشد . در مورد علائم باليني مار شاخدار ايراني Pseudocerastes) اطلاعات كافي وجود ندارد . از نتايج بررسي سم اين مار بر روي حيوانات آزمايشگاهي چنين استنباط مي شود كه گزش اين مار براي انسان خطرناك است . همچنين در مورد گزش كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) اطلاعات كافي وجود ندارد .
ولي در گزش كفچه مار (Naja naja oxiana) همانند ساير كبراها ، متعاقب گزش مار ، درد و تورم موضعي همراه با علائم عصبي از قبيل افتادگي پلكها ، تاري ديد و اختلال بينايي و اتساع مردمك چشم و اختلال تكلم و مشكل بلع ممكن است در طي 30 دقيقه ظاهر شود . فلج شامل تمام عضلات و از بين رفتن رفلكس‌هاي تاندوني ،خواب آلودگي و گيجي را به دنبال دارد . مشكل تنفس ، تشنج و اغماء و در نهايت مرگ را باعث مي شود . چون سم كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) شبيه سم كفچه مار است لذا ممكن است اين نوع مار علائم باليني مشابهي داشته باشند .
گزش مار دريايي موجب درد و تورم نمي شود . در حدود 50 درصد از گزش هاي مار دريايي مسموميت قابل توجهي را نشان نمي دهند . اولين تظاهرات مسموميت حاصل از سم دريايي به صورت دردهاي عضلاني است كه الزاماً در نزديكي محل گزش نمي باشد . بروز يا احساس درد معمولاً طي دو ساعت بعد از گزش است و عضلات در لمس دردناكند . علائم عصبي همانند آنچه در مسموميت با كبرا گفته شده ممكن است ديرتر پديد آيد . نارسايي تنفسي ،ايست قلبي در اثر هيپركالمي يا نارسايي كليوي ممكن است باعث مرگ بيمار شوند . اثرات سموم تمام مارهاي دريايي ظاهراً مشابه اند .
گزش مارهاي نيمه سمي ندرتاً باعث مسموميت مي شود . تظاهرات مسموميت معمولاً به صورت درد ، تورم و خون مردگي در اطراف ناحيه گزش است و گاهي باعث تورم غدد لنفاوي ناحيه مي شود . همچنين مواردي از گز گز و انقباضات غير ارادي عضلاني ، افتادگي پلكها ، مشكل بلع و اختلال تنفسي و حتي مرگ گزارش شده است .
هر گرم زهر خشك مار معادل ٠٨٦ بشكه نفت ارزآوري دارد
محققان موسسه واكسن و سرم سازي رازي موفق به استخراج تركيبي از زهر مار و عقرب با نام «٥icd» شده اند كه رشد سلول هاي سرطاني را به ميزان ٠٢ درصد متوقف كرده و موجب مرگ طبيعي اين سلول ها شده است. اين ماده در واقع توده سرطاني بدخيم را به خوش خيم تبديل كرده است. دكتر عباس زارع ميرك آبادي رئيس بخش جانوران سمي و تهيه پادزهر موسسه رازي، با اعلام اين خبر مي گويد: در حال حاضر اين آزمايش ها روي موش هاي مبتلا به سرطان ادامه دارد و تبديل اين دارو به ميكروكپسول نيز به زودي انجام خواهد شد.
وي مي افزايد: پادزهرهاي توليد شده توسط محققان ايراني از نظر كيفيت، كميت و تنوع حرف اول را در منطقه خاورميانه مي زند و قادر به رقابت با كشورهاي صاحب نام غربي در اين زمينه است. دكتر زارع مي گويد: سالانه ٥٨ هزار آمپول محتوي پادزهر مار و عقرب براي داخل و ٧ تا ٠١ هزار آمپول براي صادرات تهيه مي شود كه هر آمپول محتوي ٠١ سي سي پادزهر باقيمت ٥٢ دلار صادر مي شود ولي قيمت جهاني آن ٠٤ دلار است. به عبارتي هر ٠١ سي سي پادزهر مار ساخت متخصصان ايراني حدود ٠٧ ليتر نفت، ارزآوري دارد. در واقع از هر يك گرم سم خشك مار، حدود يك هزار و ٠٠٥ ويال آمپول پادزهر توليد مي شود ( هر ويال معادل ٠١ سي سي است). با يك محاسبه ساده مي توان به اين نتيجه رسيد كه هر گرم زهر خشك مار معادل ٠٨٦ بشكه نفت صادراتي مي تواند براي كشورمان ارزآوري داشته باشد.
رئيس بخش جانوران سمي و تهيه پادزهر موسسه تحقيقات واكسن و سرم سازي رازي مي گويد:
بخش جانوران سمي از ٠٤ سال پيش فعاليت خود را آغاز كرده است و پس از ساخت پادزهرهاي منووالان و تتراوالان، اكنون موفق به ساخت نوع پلي والان شده كه قادر است زهر ٦ نوع مار مختلف سمي خطرناك را خنثي كند. علاوه بر اين، سرم ضدعقرب زدگي كه توسط متخصصان ايراني توليد شده است، در مورد سم ٦ نوع عقرب موثر است.
دكتر عباس زارع ميرك آبادي مي گويد: سالانه ٥٨ هزار آمپول محتوي پادزهر مار و عقرب توليد و به وزارت بهداشت تحويل داده مي شود و حدود ٧ تا ٠١ هزار آمپول نيز به كشورهاي منطقه صادر مي شود. هر آمپول ٠١ سي سي پادزهر مار دارد كه هنگام مارزدگي، بسته به شدت عوارض حتي تا ٠٢ آمپول تزريق مي شود.
هر آمپول حاوي پادزهر به مبلغ ٥٢ دلار به كشورهاي منطقه از جمله اردن صادر مي شود كه در صورت وجود تقاضا براي پادزهر عقرب، توانايي صادرات آن هم وجود دارد. دكتر زارع مي افزايد: هنوز پادزهر عنكبوت هاي سمي در ايران ساخته نشده است ولي محققان مركز طرحي را براي بررسي پراكندگي عنكبوت ها ارائه كرده و تاكنون توانسته اند ٠٦ درصد آن را به انجام برسانند. بر اين اساس ٢ گونه عنكبوت سمي خطرناك مشاهده شده كه بيشتر در خراسان و استان مركزي پراكنده است.
تحقيق ها در اين زمينه باعث دستيابي به دانش توليد پادزهر سم عنكبوت در اشل آزمايشگاهي شده است كه سعي بر توليد انبوه آن در سال هاي آينده داريم. زهر عنكبوت روي كودكان تاثير بيشتري نسبت به بزرگسالان دارد. بنابراين ضروري است پادزهر عنكبوت سريع ساخته شود تا طول دوره درمان كاهش پيدا كند.
رئيس بخش جانوران سمي موسسه رازي، با اشاره به تحقيق هايي كه متخصصان ايراني روي سم زنبور عسل داشته اند، مي گويد در حال بررسي تاثير دوزهاي مختلف زهر زنبور عسل روي موش هاي آزمايشگاهي مبتلا به رماتيسم مفصلي هستيم.
به گفته وي، تاكنون ٥٧ گونه مار و ٣٢ گونه عقرب در ايران شناسايي شده است كه بايد توجه داشت پادزهر هر جانور سمي مختص آن جانور است يعني نمي توان پادزهر يك گونه از مار را براي گونه اي ديگر استفاده كرد.
دكتر زارع در توضيح مراحل مختلف توليد پادزهر از سم مار مي گويد: پس از زهرگيري از مار يا عقرب، سم خشك مي شود و به صورت پودر درمي آيد.
اين پودر با تركيبي به نام «ياور» مخلوط و با دوز كم به مدت چندين بار (٦ تا ٠١بار) به صورت زيرجلدي به اسب تزريق مي شود. زماني كه پادزهر به ميزان مناسب در خون اسب ساخته شد، خون گيري انجام و سپس پلاسماي خون اسب جداسازي مي شود. پس از تصفيه و انجام عمل هضم آنزيمي، سرم رسوب داده مي شود. بعد از انجام فرمولاسيون و رسيدن ميزان پادزهر به غلظت مورد نظر، تست ها و آزمايش هاي كنترلي متفاوتي روي آن انجام مي شود و پس از تاييد شدن تمام آزمايش ها، پادزهر بسته بندي و به وزارت بهداشت تحويل داده مي شود.
به گفته رئيس بخش جانوران سمي موسسه رازي از ٠١ سال پيش محققان ايراني تحقيق هايي را روي سموم مختلف جانوري آغاز كرده و توانسته اند توكسين هاي موجود در سموم مختلف عقرب ها را شناسايي و خالص سازي كنند، توالي اسيدهاي آمينه و ساختمان ٣ بعدي آنها را در سموم عقرب مشخص كنند و با بررسي عوارض مختلف اين زهرها روي حيوانات به نحوه تاثيرگذاري آنها پي ببرند.
علاوه بر اين از سال گذشته تحقيق هاي گسترده اي را روي امكان درمان بعضي بيماري هاي لاعلاج مانند سرطان توسط پپتيدهاي پروتئيني موجود در زهرهاي مار و عقرب آغاز كرده ايم و طي دستاوردي بي نظير موفق به ساخت تركيبي از زهرهاي جانوري با عنوان «٥٨icd» شده ايم كه در مراحل آزمايشگاهي باعث از بين رفتن سلول هاي سرطاني و مانع رشد ٠٢ درصدي آنها و همچنين مرگ طبيعي اين سلول ها شده است. دكتر زارع در تشريح برنامه هاي آ ينده مي گويد: قرار است مدل هاي حيواني بيماري msرا ايجاد و تاثير زهر مار و عقرب را روي اين بيماري بررسي كنيم.
وي خاطرنشان مي كند: پادزهري براي افراد حساس به نيش زنبور در كشور ساخته نشده است ولي اين افراد مي توانند پس از گزيدگي توسط زنبور تا رسيدن به پزشك از داروهاي ضد حساسيت مانند آنتي هيستامين استفاده كنند. البته استفاده از اين داروها، مراجعه به پزشك را منتفي نمي كند.
دكتر امير جلالي، استاديار گروه فارماكولوژي و سم شناسي دانشگاه جندي شاپور اهواز نيز اعلام كرد: متخصصان دانشگاه جندي شاپور اهواز، طي تحقيق هايي روي سم عقرب جراره موفق به جداسازي بخش فعال بيولوژيك سم عقرب به نام od1و ٢ نوع توكسين اختصاصي با نام هاي odk1 و odk2از اين عقرب شدند. در تحقيق هاي انجام شده توسط محققان ايراني مشخص شد odk2يك سم اختصاصي موثر روي كانال پتاسيم «٠٣/١kv» مي باشد. اين كانال در بروز بيماري msنقش اثبات شده اي دارد (msنوعي بيماري خود ايمني است) و با توجه به يافته هاي محققان ايراني مبني بر اين كه odk2نقش كنترلي روي اين كانال دارد، بنابراين مي تواند بيماري msرا نيز به نحوي موثر كنترل كند و اين مسئله مي تواند پايه آزمايش هايي در مورد بيماري msو تاثير اين سم در بهبود آن باشد. اين سم در واقع اولين سم اختصاصي وابسته به كانال ٣ ولتاژ پتاسيمي است. وي افزود: تاكنون ٣ مقاله در مورد عقرب جراره در مجله هاي معتبر بين المللي به چاپ رسيده است.
مواد سازنده ی سم مار ها
سم مار مایعی است روغنی شکل و بر حسب نوع مار به رنگ سفید تا زرد پررنگ ، شفاف یا کدر و اندکی اسیدی می باشد. سم مار مخلوطی است از مواد پیچیده پروتئینی با خواص سمی و آنزیمی و مواد غیر پروتئینی از قبیل انواع لیپید ها ، کربوهیدرات ها ، نمک های مختلف فلزی و شبه فلزی ، ریبوفلاوین و آب. سم ماده ایست سرشار از آنزیم . در حدود 26 نوع آنزیم در سم مارها وجود دارد. در حدود 90 تا 92 درصد از وزن خشک سم را مواد پروتئینی تشکیل می دهند ، که برخی از آنها روی دستگاه عصبی تاثیر می گذارند ، برخی تراوایی غشای یاخته را تغییر می دهند و بعضی دیگر موجب تخریب تار های ماهیچه ای می شوند.
همچنین سم مار حاوی مواد غیر پروتئینی می باشد شامل :
یون های مختلف فلزی ، چربیها ، کربوهیدرات ها و مواد رنگین ، چربی ها به صورت کلسترول و لسیتین ...
همچنین در سم چند نوع مار گالاکتوز و گلوکز تشخیص داده شده است.مارهای عظیم الجثه
بزرگترین گونه مار شناخته شده در جهان که آناکوندا (Anaconda) نام دارد که در آمریکای جنوبی یافت می شود. اولین نمونه از این حیوان که از لحاظ جثه در نوع خود رکوردار است،
این حیوان که از لحاظ جثه در نوع خود رکوردار است، با طولی معادل حدود 11 متر در سال 1944 توسط کاوشگران نفت، در شرق کلمبیا کشف شد.
کلنل پرسی اچ. فاوست (Colonel Percy H. Fawcett) از افسران اسبق ارتش انگلیس که در تاریخ فوق در محل حضور داشته در این باره می گوید :
"ما درون قایق به آرامی مشغول حرکت بودیم، ناگهان یک سر مثلثی شکل و یک بدن مواج به طول چندین متر در مقابل ما پدیدار گشت، من بلافاصله اسلحه ام را در پشت این حیوان قرار دادم و به محض شلیک، مار عظیم الجثه حرکاتی سریع و غیر قابل کنترل را آغاز نمود، به طوری که قایق ما تقریبا در حال واژگون شدن بود."
در ادامه توضیحات فاوست ذکر شده که سرانجام چگونه این جانور عظیم الجثه را متوقف کردند و به بررسی سایز بدنش پرداختند و طول این جانور حدود 19 متر و قطر آن را حدود 31 سانتی متر تخمین زده شد.
آناکوندا که در مواردی مار بزرگ آبی یا هیولای دریاچه نیز نامیده شده، می تواند در آب های روان زندگی کند. مانند گونه های دیگر مارها، آناکوندا نیز گوشتخوار است اما برخلاف اغلب هم نوعانش که از زهر خود برای کشتن یا از پا انداختن طعمه استفاده می کنند، آناکوندا همانند پایتون (python نوعی مار بوا) با اعمال فشار ، جان طعمه را می گیرند. در حقیقت پایتون ها به دور حیوانی که قصد شکارش را دارند، می پیچند و با استفاده از ماهیچه های قدرتمند خود طعمه را تا جایی که دیگر قادر به نفس کشیدن نباشد، می فشرند.
پایتون ها دسته ای از مارهای غیر سمی و زیرشاخه مارهای بوا یا Pythoninae هستند، وجه تمایز Python ها با مارهای بوا در داشتن دندان در آرواره پایینی است.
آناکونداها در مقایسه با پایتون ها مارهای بزرگتر و سنگین تری هستند و قطرشان نیز بیشتر است. شاید به این دلیل است که آناکونداها به عنوان مارهای آبی بر خلاف پایتون ها برای بالا رفتن از درخت هیچ زحمتی به خود نمی دهند.
آناکوندایی که توسط مردم اسیر شده است. این گونه از مارها از خانواده مارهای بوا به رنگ سبز تیره با خط و خال های دورانی شکل است و عموما در نواحی گرم و مرکزی آمریکای جنوبی سکونت دارد، در مواردی "مار بوای آبی" نیز به آن اطلاق می شود. از آنجائیکه بیشتر وزن این مار غول پیکر را مایعات تشکیل می دهند، آناکونداهایی که داخل آب زندگی کی کنند، نسبت به مارهایی که بر روی درخت ساکنند، رشد بیشتری دارند.
آناکونداهای ساکن آب معمولا برای شکار، به محض اینکه طعمه وارد آب می شود، به سمتش حمله ور شده و او را با فشار در داخل آب خفه می کنند.
تغذیه و مشکلات هضم
اغلب مارهای بزرگ پس از به دام انداختن طعمه، آن را یک جا می بلعند و علیرغم اینکه فک مارها از لحاظ فیزیکی به گونه ای است که می تواند از اتصال جمجمه تا اندازه دلخواه باز شود، قادر است شکارهایی بزرگ تر از قطر خود را نیز ببلعد، در واقع دو فک این حیوان توسط رباطی با خاصیت ارتجاعی به هم متصلند.
زمانی که لاشه حیوانی درون شکم مار قرار دارد، لازم است پیش از اینکه در روده فاسد شود، هضم گردد. اگر مار نتواند قبل از پخش باکتری در بدنش طعمه بلعیده شده را هضم نماید، مجبور به بالا آوردن آن می گردد و در صورتی که امکان چنین کاری نباشد، احتمال دارد مار در اثر مسمویت غذایی از بین برود.
آناکونداهای عظیم الجثه معمولا حیواناتی چون آهو، خوک، ماهی و کروکودیل های کوچک را شکار می کنند. این مار در ابتدا گردن طعمه را به دندان می گیرد و پس از آن با تلاش کل بدن جانور را می بلعد.
هر چند آناکوندا را بزرگترین مار می شناسند، نوعی پایتون در سال 1912 در اندونزی می زیسته که ظاهرا بزرگترین حیوان در گونه خود بوده است. آناکونداهای کلمبیا نیز در زمره عظیم الجثه ترین نمونه های این حیوانات به شمار می روند.
پایتونی که در حال خفه و خرد کردن یک آهو است. حمله به انسان در مورد شکار انسان ها توسط مارهای بزرگی چون پایتون ها و آناکونداها، موارد متعددی گزارش شده از جمله اینکه در سال 1972 یک پایتون در کشور برمه پسر بچه ای 8 ساله را خورد، در سال 1927 نیز شخصی به منظور فرار از بارش باران به زیر درختی پناه می گیرد، دوستانش که پس از مدتی تنها کلاه و کفش های او را یافته بودند با کشتن یک پایتون که در آن حوالی به سر می برد، بدن فرد قربانی را داخل شکم مار پیدا کردند.
عجیب است بدانیم اغلب حملاتی که توسط مارهای بزرگ به انسان ها اتفاق می افتد، بر خلاف تصور ما در جنگل نیست، بلکه در حومه شهرها رخ می دهد. بسیار دیده شده که افرادی پایتون را جزو حیوانات خانگی نگهداری می نمایند، اما باید در نظر داشت که همواره احتمال خطر حمله این حیوان وجود دارد.
در سال 1993 یک نوجوان 15 ساله با وزنی معادل 95 پوند توسط یک پایتون خانگی مورد حمله قرار گرفت. این مار با 11 فوت طول (حدود 3.5 متر ) و 53 پوند وزن، جثه متوسطی داشت اما با تلاش اندکی توانسته بود این پسر را ببلعد. به هر حال مارهای بزرگ علیرغم زیبایی قابل تحسین، می توانند خطرناک باشند و لزوما تنها در جنگلها نیست که به انسان ها آسیب می رسانند.
بزرگترین مار زنده جهان
در روزهای آخر سال 2003، خبر به دام انداختن یک پایتون عظیم الجثه در کشور اندونزی اعلام شد. طبق این گزارشات جانور فوق حدود 15 متر طول و 443 کیلوگرم وزن دارد و در حال حاضر بزرگترین مار زنده جهان محسوب می شود.مارها تخم گذارند ولي تعدادي نيز تخم ها را در داخل بدن خود نگهداشته و بچه بدنيا مي آورند .
مارها نمي توانند غذاي خود را بجوند و به اين علت همه ي طعمه ي خود را يكجا مي بلعند آنها به اين جهت قادر به انجام چنين كاري هستند كه مي توانند دهان خود را خيلي زياد باز كنند . دو فك پائيني مارها نيز مي تواند از هم باز شود .
بر خلاف پوسته ي تخم پرندگان پوسته ي تخم مار سفت تر و چرمي شكل است. بچه مارهاي كبراي هندي بعد از بيرون آمدن ازتخم تقريبا گردن خود را از بالا گرفته و درست مثل مارهاي بالغ حمله مي كنند . مارهاي كبرا خيلي سمي هستند و همه ساله عده ي زيادي به علت نيش آنها جان خود را از دست مي دهند .
معمولي ترين مارها مار آبي و افعي است اگر چه تعداد زيادي از اين خزندان وجود دارد ولي اين مارها جانوران ترسوئي هستند و اگر كسي به آنها نزديكتر شود معمولا ناپديد ميشوند . مارآبي به رنگ سبز تيره يا قهوهاي مايل به خاكستري مي باشد ودر پهلو نقوشي نيز دارد . بهترين راه براي شناختن آن مشاهده ي طوق زرد يا نارنجي رنگ درگردن اوست مارهاي آبي شناگران خوبي هستند و مي توانند قورباقه و ماهي هاي كوچك را شكار كنند .آنها غذاي خود را نمي جوند ، زيرا براي جويدن دندان ندارند . اگرمارآبي را بگيريم ممكن است صدايي ازخود درآورد ولي احتمال گاز گرفتن كمتري وجود دارد .
اگرچه مارها دندان دارند ولي بنظر مي رسد كه از آنها در موقع دفاع ازخود استفاده مي كنند . مارهاي آبي گاهي تا چهل تا تخم در ميان پشته برگها مي گذارند . نوزادان در موقع بيرون آمدن از تخم در حدود بيست سانتي متر طول دارند بنابراين براي اينكه به انداره ي يك متر يا بيشتر ، يعني به اندازه ي مارهاي آبي بالغ برسند احتياج به رشد زيادتري دارند. بهار معمولا فصل جفت گيري است و گاهي دو مار نر با حمله و فشار يكديگر يك رقص مبارزه اي انجام مي دهند و با اين رقص معلوم مي نمايند كه كداميك از آنها با جفت مادر جفت گيري خواهد كرد.
افعي ها همانطوري كه گاهي مارهاي زهردار نيز گفته مي شود مارهاي سمي مي باشند . افعي ها از مارهاي آبي كوتاهترند و به رنگ خاكستري يا قهوهاي هستند .
آنها از پشت تا زير بدن شكل مارپيچي دارند بنابراين تمايز مارهاي افعي از آبي نستبا آسان است . افعي ها از پستانداران كوچك و مارمولك هايي كه بوسيله نيش گرفتن با سم خود شان كشته اند تغذيه مي كنند. افعي ها تخم نمي گذارند بلكه در اواخر تابستان بچه بدنيا مي آورند كه خيلي هم فعال مي باشند .زيستگاه مارها
می دانیم که حیات گیاهان و جانوران از خیلی جهات به یکدیگر وابسته است و به همین سبب بصورت مجموعه هائی با هم زندگی می کنند . محل استقرار این مجموعه ها زیستگاه آن گیاهان یا جانوران است . زیستگاه جائی است که در آن یک گیاه یا جانور از شرایط لازم یعنی آب و هوا و غذا و پناهگاه مناسب برای ادامه زندگی برخوردار است . ممکن است این زیستگاه بزرگ یا کوچک باشد . زیستگاه مار هم از این قاعده مستثنی نیست . با مطالعه طرز زندگی مارها و شناخت نوع آب و هوا و شرایط اقلیمی هر منطقه در فصول مختلف سال ، می توان حدس زد که چه نوع مارهایی در مناطق مختلف زندگی می کنند . مارهای زمینی اغلب در بیابانها ، دشتها ، کوهستانها، و لای بوته ها ، زیر تخته سنگها و داخل حفره ها و یا روی درختها و گاهی در باطلاقها یا در آب رودخانه ها زندگی می کنند . اما مارهای دریائی در محیطی جز آب دریاها قادر به ادامه زندگی نیستند . البته بعضی از انواع مارهای دریائی گاهی در سواحل صخره ای به خشکی می آیند ولی از ساحل زیاد دور نمی شوند و مجددأ به دریا مراجعت می نمایند . فشردگی و پهنی ناحیه دم یکی از مشخصات مارهای دریائی است . مارهای زمینی اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی انتخاب می کنند . در فصل بهار و تابستان که دوران فعالیت و جنبش آنها است به شکار می پردازند . و در فصل زمستان سستی و رخوت پیدا می کنند و به اصطلاح به خواب زمستانی می روند که این یکی از مختصات حیوانات خونسرد است و بخصوص در مناطق معتدل .
پوست اندازی یکی دیگر از شرایط و عوامل ادامه زندگی مارها است که در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ می کنند . ضمنأ پوست اندازی با نحوه تغذیه و رشد مار ارتباط دارد . تعیین سن دقیق مارها بعلت رشد سریع و کوتاهی دوران نوزادیشان مقدور نیست . در این کار غالبأ رنگ ، جثه ، طول و سایر مشخصات مارها نیز کمکی نمی کند . بنظر می رسد که مارها از یک عمر طولانی بهره دارند ، برخی از مولفان دوران عمر آنها را 12تا40 سال گزارش کرده اند . البته این رقم بر مبنای مطالعه روی مارهائی که در باغ وحشها نگهداری می شوند به دست آمده است . از شکل ظاهری دم تا حدی می توان جنس مار را تعیین کرد . مارهائی که دمشان بتدریج باریک می شود ماده و آنهائی که دمشان دفعتأ باریک می شود ، نر هستند . البته با بازرسی آنال یا مخرج مار و مشاهده آلت تناسلی این تشخیص تکمیل می گردد .
آشنايي با سم مار.
سم مار عمدتاً براي بي حركت كردن و كشتن شكار مي باشد و از نظر دفاعي احتمالاً اهميت حياتي دارد . نيش دندان يا فنگ Fang را به دندان تغيير شكل يافته مار گويند كه شيار دار يا مجوف است (همانند سوزن تزريقات) .
فنگ‌ها در گروه افعيها بزرگ هستند و روي استخوان فك بالا قرار دارند و توسط ماهيچه‌ها حركت مي كنند . در صورتيكه فنگ‌ها در گروه الاپيده مانند كبراها كوتاهتر و به طور ثابت روي استخوان فك بالايي قرار مي گيرند . اين فنگ‌ها در مار دريايي كوتاهتر و همراه چند دندان معمولي روي استخوان فك بالايي قرار دارند .
مارهاي نيمه سمي گروه كلوبريده غالباً داراي فنگ‌هاي شيار دار و در قسمت خلفي فك بالايي قرار مي گيرند .
سم مار كه به آن ونوم Venom مي گويند ، مخلوطي از مواد بيولوژيكي متشكل از پلي پپتيدهاي آنزيمي و غير آنزيمي كه عملشان در انسان موجب بروز مسموميت‌هاي مار گزيدگي مي شود . در اغلب مارها سم توليد شده در يك جفت غده سمي ذخيره مي گردد . غده سمي مار از نظر تشريحي شبيه به غده تغيير شكل يافته پاروتيد پستانداران است . اين غده در اغلب مارها در فضايي واقع در پشت چشم و روي استخوان فك بالايي كه به سمت پائين و عقب چشم امتداد دارد به عبارت ديگر بين چشم و گوشه دهان قرار مي گيرد . با حركت سريع استخوان‌هاي سر و فشار وارده توسط ماهيچه‌ها به غده سمي ، مقداري سم از راه كانالي كه به دندان سمي متصل است به شكار منتقل مي شود .
سم مار حاوي فسفوليپاز A و يا تركيبي از آنست (Phospholipase A) بعضي از فسفوليپازها نسبتاً غير سمي و برخي ديگر به شدت سمي و عصب گرا (Neurotoxic) و ماهيچه گرا (Myotoxic) هستند . سم اغلب افعيها داراي اندوپپتيداز و ارژنين استرهيدروليز مي باشد (Endopeptidases and arginine esterhydrolases) كه در بروز كاهش فشار خون ، خونريزي و نكروز كمك مي كنند . سم مار جعفري (Echis carinatus) احتمالاً داراي اكارين (Ecarin) است كه اثر شديد پروترومبين را دارد و اختلالات انعقادي را باعث مي شود . ظاهراً سم افعي شاخدار يا (Cerastes) اثر مشابهي دارد . سم كبراي جنوب (Walterinnesia) و كفچه مار (N.naja oxiana) مانند ساير گروه الاپيده داراي پلي پپتيد نروتوكسين همراه با فلجي پس سيناپس اعصاب ماهيچه اي است . سم مار شاخدار ايراني خاصيت پيش سيناپسي نروتوكسين و فسفوليپااز را دارد . سم مارها دريايي داراي خواص نروتوكسين و مايوتوكسين و فسفوليپاز مي باشند .
پراكندگي و ويژگيهاي مارهاي سمي جهان در جدول شماره 3 تحت عنوان رده بندي مارهاي سمي جهان نشان داده مي شود .
علاوه بر آنزيمها ، مقادير مختلفي از تركيبات پلي پپتيدي يا ليپيدها ، كربوهيدراتها و يونهاي فلزي مانند سديم ، پتاسيم ، منيزيم ، روي ، كلسيم ، مس ، منگنز و از عناصر غير فلزي سموم مي توان فسفر و كلر را نام برد كه به نسبت‌هاي مختلف در بعضي از سموم مارها وجود دارد . بطور كلي 90 تا 92 درصد وزن خشك سم مار حاوي بيش از يك توكسين اصلي است . اثر سم مار در انواع مارها بر روي نسوج زنده متفاوت و ممكن است يك يا چند خاصيت سمي در سم يك نوع مار موجود باشد . با تزريق سم مار به حيوانات آزمايشگاهي آثار ظاهر شده با نشاني هاي باليني از تمام خواص سم خواهد بود . به عبارت ديگر سم مار از نظر آزمايشگاهي از يك سري عوامل و فاكتورهاي مختلف تشكيل مي شود . بنابراين تصوير نهايي مسموميت با سم مار حاصل فعل و انفعالات پيچيده متقابل بين پلي پپتيدهاي زهري با آنزيمهاي گوناگون و محيط داخلي بدن انسان است .
به طور كلي آثار مسموميت با سم مار به دو گروه موضعي و سيستميك تقسيم مي شود آثار مسموميت موضعي عبارت از ورم موضعي ، نكروز بافت ، طاول و غيره مي باشند . از آثار مسموميت سيستميك مي توان از مسموميت عصبي ، مسموميت خوني ، مسموميت عضلاني و مسموميت‌هاي قلبي و كليوي نام برد .
از نظر باليني زهر افعيها خون گرا يا موثر در خون (Vasculotoxin) و زهر مارهاي الاپيده مانند كبرا عصب گرا يا موثر در عصب (Neurotoxin) و زهر مارهاي دريايي ماهيچه گر يا موثر در ماهيچه (Myotoxin) ميباشند .
به طور خلاصه سم مار ممكن است حاوي فاكتورهاي نروتوكسين ، پروتئوليتيك ، انعقاد كننده خون ، فسفاتازها ، كولينسترازها ، هيالورونيدازها ، امينو اسيد اكسيداز و آنزيمهاي ديگر باشد كه مي توان آنها را جداگانه مورد مطالعه قرار داد .
براي مطالعه فاكتورهاي مختلف سم از روشهاي متفاوتي استفاده مي شود . روشهاي فيزيكي و شيميايي مانند كروماتوگرافي ، ژا فيلتراسيون به وسيله سفادكسها ،جدا سازي پروتئين‌ها توسط الكتروفورز ، اسپكتروفوتومتري و تعيين PKها ، مطالعه متابوليكي مانند اندازه گيري فعاليت آنزيمي ، روشهاي ايمونوشيميايي مانند ايمونوديفوزيون اوكترلوني Ouchterlony، ايمونوالكتروفورز و غيره .
مي دانيم كه مايعات بيولوژيك حاوي مجموعه اي از پروتئين‌هاي مختلفي بوده و به منظور بررسي پروتئين به خصوص ، روش جداسازي مي بايستي به گونه اي انتخاب شوند تا نسبت به پروتئين مورد نظر كاملاً ويژگي داشته باشند . تهيه پادتن بر عليه پروتئين‌هاي بخصوص داراي ويژگي بوده و بر همين اساس مي توان پروتئين مورد نظر را از يك نظر را از يك مجموعه جدا نمود .
روشهايي كه در حال حاضر مورد استفاده قرار مي گيرند همگي بر مبناي كمپلكس بين پادتن – پادگن استوار مي باشند و روشهاي ايمونولوژي با اندازه گيري يك و يا تعدادي از تركيبات نظير سيستم پادتن ، پادگن و مجموعه زينهاري انجام مي شوند كه در زير اختصاراً به آنها اشاره مي گردد :
1-Recovery of immune complex
(a) Assay of weight
(b) Assay of volume (immunocrit)
© Measurement of protein of nitrogen .
2- Gel precipitation
(a) Radial immunodiffusion (Mancini)
(b) Double diffusion (Oucterlony)
© Immunoelectrophoresis
3- Labelled antigen or antibody
(a) Radioimmunoassay
(b) Haemagglutination
© Enzyme linked immunoabsorbent assay (ELISA)
4- Light Scatterung
(a) Immunonephelometry
(b) Immunoturbidimetry
5- Other
(a) Changes in viscosity
(b) Changes in sedimentation
براي كسب اطلاعات بيشتر و به خصوص از جزئيات روشهاي متداول به كتاب بيوشيمي كاربردي ،1370، انتشارات دانشگاه تهران ، ترجمه استاد محترم آقاي دكتر اسماعيل علمي آخوني مراجعه شود .
اثر سم روي عناصر سلولي و مايعات بدن :
سموم منعقد كننده به دو گروه تقسيم مي شوند : گروه اول كه با استفاده از روش آزمايشگاهي يا اين ويترو (invitro) فيبرينوژن خالص را بدون حضور كلسيم يا عصاره سلولي و پروترمبين منعقد و آنزيمهاي پروتئولتيك اين سمها مانند پاپائين فيبرينوژن را به ژل فيبريني تبديل مي كند . گروه دوم قادر به انعقاد فيبرينوژن نيستند و آنها پروترومبين را ترومبين تبديل مي كنند و مي توان گفت كه خاصيت آنها مانند تريپسين ولي به مراتب قويتر و موثرتر است . آنزيمهاي پروتئولتيك اين سمها تخريب سلولهاي ماهيچه اي را افزايش مي دهند و از رساندن خون به سلولها جلوگيري مي كنند و احتمالاً هيستامين را آزاد مي نمايند . فسفاتازها رل بسيار مهمي در مسموميتها دارند و باعث هموليزخون و ناراحتي هاي قلبي مي شوند . هموليزي كه در اثر سم ظاهر مي شود به علت تبديل شدن ليستين به ليزوستين است كه روي ماهيچه‌هاي قلب و عمل فيبرين سازي اثر دارد و با ايجاد نقصان در پتاسيم و آب بدن و همچنين مورد حمله قرار دادن سلولهاي اندوتليوم باعث خونريزي ششها مي گردد .
چنانچه سم كبرا رقيق باشد اين عمل ساده تر انجام مي گيرد . از نظر باليني سمهاي منعقد كننده خون اگر به مقدار زياد و به تدريج و آهسته وارد جريان خون شوند خاصيت انعقاد خون را از بين مي برند يعني خون را دفيبرينه نموده باعث عدم انعقاد خون مي گردن د . اگر مقدار اين سم زياد باشد و به سرعت وارد جريان خون گردد باعث انعقاد خون در عروق شده و سرانجام مرگ فرا مي رسد . در مورد سمهاي پروتئولتيك مقدار سم چنانچه كم باشد در محل گزش تورم و درد ايجاد مي شود و اگر زياد باشد موجب قانقرايا يا نكروز موضعي مي گردد . در مورد سمهاي همولتيك وجود هموكلوبينوري يا خونريزي در ادرار و كم خوني از نشاني هاي باليني بشمار مي روند . معمولاً سمي كه خون را منعقد مي كند خاصيت پرتئولتيك را نيز دارد .
سم عصب گرا يا نروتوكسين عوارض مختلفي مانند فلجي و غيره در سلولهاي عصبي ايجاد مي كند تقريباً 21 درصد پروتئين اصلي سم كبراي را فاكتور نروتوكسين تشكيل مي دهد . از نشاني‌هاي باليني اين سم اختلال بينايي ، فلج و تنگي نفس مي باشد . در اين حالت بيمار با يك چشم اشياء را بهتر تشخيص مي دهد و چنانچه از او پرسش‌هايي شود مانند اشخاص مست پاسخ مي گويد و خيلي آهسته صحبت مي كند . علائم مسموميت سيستميك توسط مار كبرا به سرعت آشكار شده ( در مدت 5 تا 10 دقيقه) و مراجعه سريع بيمار به بيمارستان را ايجاب مي نمايد . سم اين گروه از مارها عوارض عصبي محيطي و مركزي دارند . در مورد اعصاب محيطي اثر اين سم مانند كورار بوده اختلال انتقال عصبي در سيناپس عصبي – عضلاني از پي آمد آن است . علائم عصبي محيطي اين مسموميت عبارتند از فلج عضلاني ( از جمله ماهيچه‌هاي تنفسي ) ، اختلال در اعصاب جمجمه اي مانند افتادگي پلكها Ptosis، لوچي Strabismus تنگي مردمك چشم ، ناتواني در اداي صحيح كلمات ، اختلال در عمل بلع و ريزش آب دهان ، علائم سيستميك مسموميت به صورت توقف مراكز عصبي تنفسي ، گيجي ، تهوع و استفراغ شديد ، خواب آلودگي ، بيهوشي و ندرتاً با جملات تشنجي توام مي باشد . علت مرگ معمولاً توقف تنفس به علت فلج عضلات تنفسي است كه ممكن است حتي در كمتر از 30 دقيقه پس از گزش اتفاق بيافتد .
بعضي از بيماران به علت عوارض مسموميت مراكز عصبي در حالت اغماء و بيهوشي مي ميرند . مهمترين تظاهرات باليني زهر افعيها ،ورم و درد موضعي همراه با نكروز و گانگرن اندام است . زهر افعيها از طريق عروق لنفاوي سطحي پوست منتشر مي شود و در مسير خود سبب درد و تورم شديد ،گاهي همراه با طاول ، تراوشات خونابه اي و ترمبوزهاي سطحي مي باشد كه به آهستگي گسترش مي يابند .
از علائم مسموميت با زهر مار جعفري (اكيس) ، پيدايش ورم ، درد و نكروز است . تهوع ، استفراغ ، سرگيجه و سر درد در عده اي ديده شده است . افزايش ضربان قلب ، بزرگ شدن غدد لنفاوي و دردناك بودن آنها ،پيدايش طاول و نكروز بافت اطراف محل گزش را مي توان از آثار باليني بشمار آورد . عوارض خوني سم مار جعفري در اثر آنزيم انعقاد زا سبب تبديل پروترومبين به ترومبين و در نهايت با رسوب فيبرينوژن همراه با پلاكت‌ها به صورت لخته‌هاي كوچك و در نتيجه كاهش فاكتورهاي انعقادي ظاهر مي گردد . اين مجموعه همزمان فيبرينوليز ثانويه و يك فاكتور مخرب عروقي (Vasculotoxin) به نام Hemorragin سبب خونريزي عمومي در بيماران مي گردد .
سم مار دريايي سبب مسموميت عضلاني ، فلج عضلات چشم ، گشادي مردمك چشم ،قفل شدن دهان ، اختلال بلع ، گاهي نارسايي حاد كليوي به علت ميوگلوبينوري و بالاخره نارسايي كبدي مي گردد . سم مار حاوي آنزيمهاي ديگري مانند پروتئاز (Protease) كه در سم كفچه مار و بعضي انواع افعيها وجود دارد عملش مانند تريپسين بوده ولي قدرت و اثرش به مراتب بيشتر است . ارپسين (Erepsin) و فسفواستراز Phosphosterase و كولين استراز Cholinsterase آنزيمهاي ديگري هستند كه در سم كبرا وجود دارند و باعث پيدايش كولين و اسيد استيك مي گردن د . احتمالاً اين آنزيمها در سم گروه افعيها وجود ندارند . هيالوذونيداز Hyaluronidase آنزيمي است كه باعث افزايش بيماري‌هاي جلدي نزد پستانداران مي شود . اسيد هيالورونيك مقاومت سلولها و بافتهاي مختلف را افزايش مي دهد و از نفوذ مواد خارجي به سلولها جلوگيري مي كند . در صورتيكه هيالورونيداز اين مقاومت را تقليل مي دهد و باعث نفوذ مواد خارجي و جذب سلولي كي گردد . ژل داخل سلولي و نسج همبند مانند سد محكمي است كه مانع نفوذ سم به داخل بافتها مي شود و احتمالاً اين سد توسط هيالورونيداز كه يك آنزيم حلال است شكسته مي شود .
آنزيمهاي ريبونوكلئاز و ديزوكسي ريبونوكلئاز (Ribonuclease and Desoxyribonyclease) عمل هيدروليز را افزايش مي دهند و اغلب در سم مارهايي كه داراي خاصيت عصب گرا يا نروتوكسين هستند مانند كبرا وجود دارند . آنزيم افيواوكسيداز Ophio-oxidase به تنهايي سمي نيست ولي موجب آزاد شدن پروتئاز و باندهاي چربي و در نتيجه اتوليز و عفونت را باعث مي گردد . به طور كلي هيالورونيداز جذب سلولي را تسريع و افيواوكسيداز به اتوليز و فاسد شدن مواد كمك مي كند . سم عصب گرا شكار را فلج كرده و لستياناز Lecithinase قسمت داخلي و شفاف اندوتليال را مورد حمله قرار مي دهد و ليزوستين توليد شده در تخريب و از بين بردن سلولها موثر است و سرانجام پروتئاز به گلبولهاي قرمز حمله مي كند و موجب تخريب آنها مي شود . به عبارت ديگر سم اغلب مارها داراي خواص منعقد كننده و پروتئولتيك است كه از اجزاء مختلف تشكيل مي شود . اين اجزاء را همانطوري كه گفته شد مي توان با روشهاي آزمايشگاهي مورد بررسي قرار داد . سم مار خاصيت اسيدي دارد و وزن مخصوص آن بين 1030-1070مي باشد سم خشك شده در آب مقطر و سرم فيزيولوژي به خوبي قابل حل است . جدول شماره 4 مقايسه وزن مولكولي و سم نوروتوكسين در نمونه‌هايي از چهار گروه اصلي مارهاي سمي جهان را نشان مي دهد .
تهيه سم مار :
براي تهيه سم مار در گروه الاپيده مانند كبرا از يك شيشه مخصوص استفاده مي شود . درب شيشه را با يك ورقه لاستيك نازك مي بندند (مثلاً از جنس تيوپ موتور سيكلت) ، با يك چوب يا عصايي كه در پس گردن مار قرار مي گيرد آنرا مهار مي كنند . بدين ترتيب مار كبرا را با دست مي گيرند و دهانش را به شيشه نزديك مي كنند و در اين موقع مار پوشش لاستيكي را گاز مي گيرد و چند قطره سم داخل شيشه مي ريزد .
در انواع افعيها احتياجي به پوشش لاستيكي نيست و دندان سمي يا فنگ مستقيماً داخل شيشه قرار داده مي شود و با فشار مختصري به غده سمي محلول سم داخل شيشه ريخته مي شود .
غلظت و مقدار سم بستگي به انواع و جثه مارها و فصل سم گيري دارد . سم حاصل را در شرايط خاصي در دستگاه خشك كننده يا در مجاورت P2O5 يا كلروكلسيم در ديسكاتور تحت خلاء يا بدون خلاء خشك مي كنند كه دور از نور ، رطوبت و حرارت مي توان آنرا براي مدت زيادي حفظ كرد . رنگ سم در انواع مارها متفاوت است. ممكن است سفيد روشن يا كدر يا زرد روشن يا نارنجي متمايل به قهوه اي باشد . گاهي سم مترشحه از غده‌هاي چپ و راست مار از حيث كميت و كيفيت با هم اختلاف دارند و اين تفاوت در جنسهاي نر و ماده مارهايي كه از يك نوعند نيز مشاهده مي شود . مقدار سم كبراي نر بيشتر از سم كبراي ماده است ولي اين نسبت در گروه افعيها صدق نمي كند . سم كبراي مسن و تيره رنگ بيشتر از كبراي جوان و كم رنگ مي باشد . مقدار سم مار كبرا بيش از انواع ديگر مارهاي ايراني است .
بطور كلي با توجه به ميزان ترشح سم و قدرت كشندگي يا LD50 آن ، مار كبرا ، مار جعفري ، افعي يا گرزه مار و مار شاخدار به ترتيب از ساير انواع ديگر مارهاي سمي ايران خطرناك تر هستند .
مقدار سم نوزادان مارهاي سمي گاهي براي كشتن يك فرد بالغ كافي مي باشد و گاهي مقدار تزريق سم به شكار كمتر است . اين كيفيت بستگي به بلندي و كوتاهي دندان سمي ، جثه ، تغذيه ،فصل و نحوه گزش دارد .
بر حسب گونه‌هاي مار ، علائم مار گزيدگي متفاوت است . حجم مار ، سن ، مقدار تزريق سم ، قدرت كشندگي سم ، محل تزريق سم در بدن و فاكتورهاي متفاوت ديگر همگي قابل بررسي هستند . علائم باليني شناخته شده از مسموميت مار گزيدگي در ايران در جدول شماره 9 بطور فشرده بيان شده است . گزش هاي خطرناك مار گزيدگي در ايران اكثرا مربوط به گروه افعيها و مخصوصاً گزش گرزه مار يا افعي است كه غالباً در چراگاه‌ها و مناطق كشاورزي اتفاق مي افتد . علائم باليني اين مارها معمولاً حدود 15 دقيقه يا كمي بيشتر پس از گزش ظاهر مي شوند . نشاني‌ها غالباً با درد ، تورم ، تشنگي ، تهوع و گاهي اسهال همراه هستند . تورم در ناحيه گزش به سرعت پيشرفت مي كند و غدد لنفاوي مربوطه بزرگ و حساس مي شود . كاهش فشار خون و تاكي كاردي مي تواند پيش درآمد يك شوك باشد . اگر گزش در نواحي فوقاني بدن اتفاق افتد ،تورم طي 24 ساعت گسترش مي يابد ، ادرار كم مي شود ، كبودي و طاول در محل گزش و افزايش درجه حرارت بدن حتي بدون عفونت ديده مي شود .
جدول شماره 9 – مهمترين علائم باليني مسموميت‌هاي حاصل از گزش مارهاي سمي ايران كه تا به حال گزارش كرده اند . در مورد علائم باليني مار شاخدار Psedocerastes persicus و كبراي جنوب ايران Walterinnesia aegyptia و ساير مارهاي سمي ايران گزارش مدوني وجود ندارد .
معمولاً تورم حدود يك هفته ادامه دارد . نكروزهاي موضعي كه موجب سلب فعاليت بيمار گردد به ندرت ديده مي شود . خونريزي و شوك باعث مرگ مي گردد و درمان ناقص غالباً باعث ناهنجاري و ميزان تلفات را به 33 درصد افزايش مي دهد .
گزش مار جعفري (Echis carinatus) داراي علائم مشابهي است ولي تورم چندان گسترش ندارد و شوك زودرس ندرتاً ديده مي شود . طي 6 ساعت سير بيماري پيشرفت مي نمايد و اختلالات انعقادي ظاهر مي شود . خونريزي هنگام سرفه كردن ، خونريزي از بيني و در ادرار و مدفوع خون وجود دارد .
اختلالت انعقادي 3 تا 4 هفته خاتمه مي يابد . مواردي از مرگ به علت خونريزي داخلي تا 3 هفته بعد از گزش هم گزارش كرده اند . با وجود مراقبت هاي بيمارستاني ممكن است 5 تا 10 درصد بيماران تلف شوند . علائم باليني گزش افعي شاخدار (Cerastes) چندان مشخص نيست . درد موضعي ، تورم و طاول را معمولاً از نشاني هاي باليني گزش اين مار مي دانند . موارد مرگ ناشي از گزش اين افعي خيلي كم است . چون در تشخيص نوع مار شك و ترديد دارند لذا جزئيات علائم باليني كاملاً مشخص نمي باشد . در مورد علائم باليني مار شاخدار ايراني Pseudocerastes) اطلاعات كافي وجود ندارد . از نتايج بررسي سم اين مار بر روي حيوانات آزمايشگاهي چنين استنباط مي شود كه گزش اين مار براي انسان خطرناك است . همچنين در مورد گزش كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) اطلاعات كافي وجود ندارد .
ولي در گزش كفچه مار (Naja naja oxiana) همانند ساير كبراها ، متعاقب گزش مار ، درد و تورم موضعي همراه با علائم عصبي از قبيل افتادگي پلكها ، تاري ديد و اختلال بينايي و اتساع مردمك چشم و اختلال تكلم و مشكل بلع ممكن است در طي 30 دقيقه ظاهر شود . فلج شامل تمام عضلات و از بين رفتن رفلكس‌هاي تاندوني ،خواب آلودگي و گيجي را به دنبال دارد . مشكل تنفس ، تشنج و اغماء و در نهايت مرگ را باعث مي شود . چون سم كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) شبيه سم كفچه مار است لذا ممكن است اين نوع مار علائم باليني مشابهي داشته باشند .
گزش مار دريايي موجب درد و تورم نمي شود . در حدود 50 درصد از گزش هاي مار دريايي مسموميت قابل توجهي را نشان نمي دهند . اولين تظاهرات مسموميت حاصل از سم دريايي به صورت دردهاي عضلاني است كه الزاماً در نزديكي محل گزش نمي باشد . بروز يا احساس درد معمولاً طي دو ساعت بعد از گزش است و عضلات در لمس دردناكند . علائم عصبي همانند آنچه در مسموميت با كبرا گفته شده ممكن است ديرتر پديد آيد . نارسايي تنفسي ،ايست قلبي در اثر هيپركالمي يا نارسايي كليوي ممكن است باعث مرگ بيمار شوند . اثرات سموم تمام مارهاي دريايي ظاهراً مشابه اند .
گزش مارهاي نيمه سمي ندرتاً باعث مسموميت مي شود . تظاهرات مسموميت معمولاً به صورت درد ، تورم و خون مردگي در اطراف ناحيه گزش است و گاهي باعث تورم غدد لنفاوي ناحيه مي شود . همچنين مواردي از گز گز و انقباضات غير ارادي عضلاني ، افتادگي پلكها ، مشكل بلع و اختلال تنفسي و حتي مرگ گزارش شده است .
قلبم ایستاد.!
به تماشــای رفتنت...
به تماشــای رفتنت...