زندگینامه صدرالدین شایسته

[fatemeh . R]

استاد سیدصدرالدین شایسته شیرازیشامگاه بیستونهم مهر ماه ۱۳۶۲ استاد صدرالدین شایسته شیرازی، نگارگر نقاش و پیکرهتراش صاحبنام و یکی از آخرین بازماندگان مکتب کمالالملک در شهر شیراز چشم از جهان فروبست. به تخمین سال تولد وی را بین سالهای ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۱ ذکر نمودهاند. بنابراین در آن روزها استاد، قریب به ۹۱ یا ۹۲ سال از عمر پر برکت خود را پس پشت گذاشته بود. سیدصدرالدین شایسته در تمام رشتههای هنری صاحب ذوق و کمال بود. وی در آب رنگ، رنگ و روغن، سیاهقلم و مینیاتور، ابتکارات ویژهایی داشت و توانسته خود را با آن ویژگیها از دیگران متمایز نماید. روایت است کمالالملک در مدرسه دارالفنون از شاگردان تازه وارد خود آزمایشی به عمل میآورد تا به میزان استعداد آنها پی ببرد. هیچ یک از کارهای شاگردان به تمامی مطلوب خاطر وی نمیافتد و او را خوشحال نمیکند مگر زمانی که کار شایسته را از نظر میگذراند. استاد در همین لحظه، پس از تحسین، قلم بهدست گرفته و تابلو را کامل میکند. در همین رابطه شایسته گفته است که: برای اولین و آخرین بار صورتی کشیده شد به اشتراک شایسته و کمالالملک. در دست خطی که به یادگار از کمالالملک باقی مانده، آمده است: «اثر شایسته شما دیده شد. در رشتهی آب و رنگ به سرحد کمال رسیدهای». استاد شایسته در جوانی به خدمت فرصتالدوله شیرازی، شاعر، نقاش، نویسنده زبردست میرسد که ایشان در تربیت او اهتمام فراوان میورزند. شایسته که از اوان کودکی میل وافری به ابداع و نقش آفرینی داشت پس از آن به مکتب کمالالملک راه مییابد و تا اواخر عمر آن استاد یگانه (۱۳۱۹) از محضرش سود میجوید. سبک شایسته را میتوان واقعگرا (رئالیسم) با تکیه بر اصول و قواعد نقاشی اواخر دوره قاجار دانست. با این حال او توانست با تکیه بر ابداع و ذوق خدادادی و در رنگگذاری و ترکیببندی فرمها، تمایزی با دیگر همطرازان عصر خود به وجود آورد. با اینکه به نظر میرسد هیچ اثری از شایسته در موزههای دولتی ایران یافت نشود (که این باعث تاسف است) ولی مجموعهداران خصوصی در داخل و خارج از ایران در زمان حیات آن بزرگ، بسیاری از آثارش را ابتیاع کرده و هم اکنون به دور از چشم هنردوستان و هنرشناسان نگهداری میکنند. شاید از همین رو باشد که آثار شایسته قدری ناشناس باقی مانده است. آنچه در نگاه اجمالی به آثار استاد شایسته میتوان دریافت، تسلط بیچون و چرای وی بر شبیهسازی است. ساخت رنگهای طبیعی، ترکیببندیها بسیار حساب شده و اجرا عالی از دیگر کیفیات این آثار هستند. شایسته در یکی از آثار طبیعت بیجان خود تصویری از یکدسته کاهو و ظرف سکنجبین را به تصویر کشیده که قطرات آب هنوز بر برگهای کاهو باقی است. در واقع زندگی در این نقاشی چنان به تصویر درآمده که هر بینندهایی را به تحسین وا میداد. شایسته همچون، استادان خلفش به هنر مدرن اروپای اوایل قرن بیستم تمایلی نشان نمیدهد و با آنکه خود سالها در فرنگ زندگی و از نزدیک با تحولات هنرینو آشنا بوده اما از این قافله به نوعی بر کنار میماند و به آنچه علاقهی باطنی خود اوست، توجه نشان میدهد. نقل است زمانی که کاشیهای ارگ کریمخانی شیراز آسیب میبینند، صاحب منصبان وقت بر آن میشوند که آنها را ترمیم کنند، پس اندکی جستجو کسی را بهتر از شایسته نمییابند و از او مدد میجویند. او پس از چند روز کاشیها را نقاشی کرده و در کنار آنهایی که آسیب ندیدهاند، نصب میکند و از دوستان میخواهد بین سالمها و ترمیم شدهها تمایزی قایل شوند که همگی عاجز میمانند. شایسته از جمله نقاشانی بود که مواد و رنگهای مورد استفاده خود را، شخصاً تهیه میکرد. در بسیاری از آثارش، غباری سطح تابلو را فراگرفته که نوعی وهمآلودگی و رمزآمیزی به آن بخشیده است کیفیتی که در هیچ یک از نقاشان معاصرش دیده نشده است، نقل است که او در رنگ خود مادهایی میریخته که در پایان کار چنین حالتی به تابلو میداده است. همچنین برخی از کارشناسان این امر را زاییده استفاده از مواد ابتکاری میدانند که پس از پایان تابلو بر روی آن میکشیده است. به هرحال این خصیصه همان کیفیت منحصر بفردی است که آثار شایسته را از دیگران متمایز میکند. شایسته در یک حرکت ذوقی کوچکترین نقاشی ایران آفرید وی روی یک دانه برنج منظرهایی را به تصویر کشیده که بسیاری از ظرایف آن جز با چشم مسلح قابل تشخیص نیست. به یقین قدر شایسته را از آنچنانکه باید ندانستهایم، باشد که این مقال سرفصلی باشد برای نگریستن به هنرمندان مردمی که سزاوار تکریم و احترام بیشترند.