زندگینامه پیامبر اکرم ؛ حضرت محمد (ص)

[لیلی]

غزوات و سرّیات پیامبر اسلام(ص)

غزوات و سرّیات پیامبر اسلام(ص) ابن اسحاق بر خلاف واقدی كه سریّه های «حَمْزه» و «عُبَیْده بن حارث» و «سَعْد بن أبی وَقّاص» را در سال اوّل هجرت نوشته است[1]، می گوید: رسول خدا در سنّ پنجاه و سه سالگی، سیزده سال بعد از بعثت، روز دوشنبه دوازدهم رَبیع الأوّل نزدیك ظهر وارد مدینه شد و بقیّه ماه ربیع الأوّل، ربیع الآخر، دو جُمادی ـ رَجب، شَعْبان، رَمَضان، شوّال، ذی القعده، ذی الحجّه و محرّم را همچنان بدون پیش آمد جنگی در مدینه گذراند و در ماه صفر سال دوم، دوازده ماه پس از ورود به مدینه برای جنگ بیرون رفت[2]. شمار غزوه های رسول خدا ـ* صلّی الله علیه وآله ـ مَسْعودی می نویسد: غَزْوَه هائی كه رسول خدا خود همراه سپاه اسلام بود 26 غَزْوَه است و برخی آن را 27 غَزْوَه نوشته اند، جهت اختلاف آن است كه دسته اول بازگشت رسول خدا را از «خَیْبَر» به «وادی القُرَی» با غَزْوه خَیْبَر یكی دانسته اند. اما دسته دوم، غَزْوَه «خَیْبَر» و غزوه «وادی القُرَی» را دو غَزْوَه شمرده اند. لیكن ابن اسحاق كه نامی از «وادی القُرَی» بعد از «خَیْبر» نمی برد، نیز غَزْوَه های رسول خدا را 27 غَزْوَه می گوید و «عَمْرَه القَضاء» را جزء غَزَوات می شمارد[3]. نام و ترتیب تاریخی غزوه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ 1- غَزْوَه «وَدّان» معروف به غَزْوَه «أبْواء» ـ ماه صفر سال دوّم. 2- غَزْوَه «بُواط» در ناحیه «رَضْوَی» ـ ربیع الاول سال دوّم. 3- غَزْوَه «عُشَیْره» از «بَطْن یَنْبُع» ـ جمادی الأولی سال دوّم. 4- غَزْوَه «بَدْر أُولَی» یعنی: غَزْوَه «سَفَوان» ـ جُمادی الآخِره سال دوّم. 5- غَزْوَه «بَدْر كُبْرَی» ـ 17 رمضان سال دوّم. 6- غَزْوَه بَنی «سُلَیْم» تا سرزمین «كُدْر» ـ شوّال سال دوّم. 7- غَزْوَه «بَنی قَیْنُقاع»[4] ـ شوّال سال دوّم. 8- غَزْوَه «سَویق» تا سرزمین «قَرْقَرَه الْكُدْر» ـ ذی الحجّه سال دوّم. 9- غَزْوَه «غَطَفان» یعنی: غَزْوَه «ذی أمَرّ» در سرزمین نَجْد ـ محرّم سال سوّم. 10- غَزْوَه «بُحْران» كه معدِنی است در حجاز، در ناحیه «فُرْع» ـ رَبیع الاخر سال سوّم. 11- غَزْوَه «أُحُد» ـ شوّال سال سوّم. 12- غَزْوَه «حَمْراء الأَسَد» ـ شوّال سال سوّم. 13- غَزْوَه «بَنی نَصیر» ـ ربیع الأَوّل سال چهارم. 14- غَزْوَه «ذات الرِّقاع» در سرزمین «نَخْل» ـ جُمادی الأولی سال چهارم. 15- غَزْوَه «بَدْر آخِره»، «بَدْرالْوَعْد»، «بَدْر الصَّفراء» ـ شَعْبان سال چهارم. 16- غَزْوَه «دُومَه الْجَنْدَل» رَبیع الأوّل سال پنچم. 17- غَزْوَه «خَنْدق»، «أحْزاب» ـ شوّال سال پنجم. 18- غَزْوَه «بَنی قُرَیْظَه» ـ ذی قِعده و ذی حِجّه سال پنجم. 19- غَزْوَه «بَنی لِحْیان»، غَزْوَه «عُسفْان» بر سر طائفه «هُذیَل» جُمادَی الأولی سال ششم. 20- غَزْوَه «ذی قَرَد»، غَزْوَه «غابه»، غَزْوَه «فَزَع» ـ جُمادَی الأُولی سال ششم. 21- غَزْوَه «بَنی المُصْطَلِق»، غَزْوَه «مُرَیْسیع» بر سر خُزاعه ـ شَعْبان سال ششم. 22- غَزْوَه «حَدَیْبِیَه» ـ ذی قعده سال ششم. 23- غَزْوَه «خَیْبَر» ـ محرّم سال هفتم. «عُمْرَهُ القضاء» ـ ی قِعده سال هفتم. 24- غَزْوَه «فَتْح مكّه» ـ رَمَضان سال هفتم. 25- غَزْوَه «حُنَیْن» ـ شوّال سال هشتم. 26- غَزْوَه «طائف» ـ شوّال سال هشتم. 27- غَزْوَه «تَبوك» ـ رَجَب سال نهم. ابن اسحاق درسیره و طبرسی در إعلام الوَرَی می نویسد: كار رسول خدا در غَزْوَه های:بَدْر، أُحُد، خَنْدَق، قَرَیْظَه، مُصْطَلِق، خَیْبَر، فَتْح، حُنَیْن و طائف با دشمن به جنگ كشید. اما مَسْعودی به جای «مُصْطَلِق»، «تَبُوك» را نوشته است. شماره «سریّه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ » ابن اسحاق می گوید: بَعثْها و سَرِیّه های رسول خدا سی و هشت بَعْث یا سرِیّه بود. مسعودی از جمعی سی و پنج بَعْث و سَرِیّه و از طَبَری چهل و هشت سَرِیّه و از بعضی شصت و شش سَرِیّه و بَعْث نقل می كند. طبرسی در إعلام الوَرَی سی و شش سَرِیّه می نویسد. نام و ترتیب تاریخی سریّه های رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ نام و ترتیب سَرِیّه ها بر حسب آن كه نگارنده بر آنها دست یافته به قرار زیر است: 1- سَرِیّه «حَمْزَه بن عَبْدالمُطَّلب» به ساحل دریا، در ناحیه «عیص» ـ سال دوم بعد از غَزْوَه أبَواء. 2- سَرِیّه «عُبَیْدَه بن حارث بن مُطّلب» به پایینتر از «ثَنِیَّه ا لْمَرًه» ـ سال دوم بعد از غَزْوَه أبْواء[5]. 3- سَرِیّه «سَعْد بن أبی وَقّاص» به «خَرّار» آبگاهی در «جُحْفه» ـ بعد از سَرِیْه حَمْزَه، سال دوم. 4- سَرِیّه «عَبْدالله بن جَحْش» به «نَخْله» ـ در ماه رجب، بعد از بَدْر أُولی. 5- سَرِیّه «عُمَیْربن عَدِیّ»[6] برای كشتن «عَصْماء» دختر «مَرْوان» ـ رَمَضان سال دوم. 6- سَرِیّه «سالم بن عُمَیْر» برای كشتن «أبی عَفَك» ـ شوّال سال دوم. 7- سَرِیّه «مُحَمّّدبن مَسْلَمه» برای كشتن «كَعْب بن أشْرَف» ـ ربیع الأول سال سوم. 8- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «قَرَده» ـ جُمادَی الآخره سال سوم. 9- سَرِیّه «مَرْثَد بن أبی مَرْثَد غَنَوی»: سَرِیّه «رجیع» ـ صفر سال چهارم[7]. 10- سَرِیّه «مُنذرِبن عُمْرو»: سَرِیّه «بئرمَعونَه» ـ صفر سال چهارم[8]. 11- سَرِیّه «أبوسَلَمه بن عبدالأَسَد» به سرزمین «قَطَن» ـ محرّم سال چهارم. 12- سَرِیّه «عبدالله بن أُنَیْس» جُهَنی برای كشتن «سُفْیان بن خالد بن نُبَیْح هُذَلی لِحْیانی» ـ محرّم سال چهارم. 13- سَرِیّه «عَمْرو بن أُمیَّه ضَمْری» و «سَلَمه بن أسْلَم بن حَریش» به مكّه بر سر «أبوسُفْیان» ـ سال چهارم[9]. 14- سَرِیّه «أبوعُبْیده بن جَراح» به «سِیف الْبَحْر» ـ ذی الحجّه سال پنجم[10]. 15- سَرِیّه «عبدالله بن عَتیك» برای كشتن «أبورافع سَسّلام بن أبی الحُقَیْق» رَمَضان سال ششم. 16- سَرِیّه «مُحَمَّد بن مَسْلَمه» به «قُرَطاء»[11] بر سر «بَنی بَكْربن كِلاب» محرّم سال ششم. 17- سَرِیّه «عًمربن خَطّاب» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «قاره ـ ربیع الأوّل سال ششم. 18- سَرِیّه «هِلال بن حارث مُزَنی» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «بَنی مالك بن فِهْر» ـ رَبیع الأوّل سال ششم. 19- سَرِیّه «بِشر بن سُوَیْد جُهنی» از غَزْوَه لِحْیان بر سر «بنی حارث بن كِنانه» ـ رَبیع الأوّل سال ششم. 20- سَرِیّه «سَعْد بن عُباده جُهَنی به غَمیم ـ رَبیع الأوّل سال ششم. 21- سَرِیّه «عُكّاشه بن مِحْصَن أسِدی» تا «غَمْر» آبگاهی از بَنی أسد ـ رَبیع الأوّل سال ششم. 22- سَرِیّه «مُحَمَّد بن مَسْلَمَه» به «ذی القَصِّه» بر سر «بَنی ثَعْلَبه» و «بَنی عُوال» ـ رَبیع الاخر[12] سال ششم. 23- أبوعُبَیْده بن جَرّاح» به «ذی القَصَّه» بر سر بَنی ثَعْلَبَه و بَنی عُوال ـ رَبیع الآخر سال ششم. 24- سَرِیّه «أبوعُبَیْده بن جَرّاح» به «ذی القَصّه» در راه عراق[13] ـ ربیع الآخر سال ششم. 25- زَیْد بن حارثه» به «جَموم»: سرزمین «بَنی سُلَیْم»[14] ـ*رَبیع الآخر سال ششم. 26- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به عِیض ـ جُمادَی الأُولَی سال ششم. 27- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «طَرَف»[15]ـ جُمادَی الآخره سال ششم. 28- سَرِیّه «زَیْدبن حارثه» به «حِسْمَی» بر سر جُذام ـ جُمادی الآخِره سال ششم. 29- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «مَدْین»[16]. 30- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «وادی القُرَی» بر سر «أُمّ قِرْفه» ـ رَجَب سال ششم. 31- سَرِیّه «علیّ بن أبی طالب» به ‏«فَدَك» بر سر «سَعْد بن بَكْر» ـ شَعْبان سال ششم. 32- سَرِیّه «عَبْدالرّحمن بن عَوْف» به «دُومه الجَنْدَل» بر سر «بَنی كَلْب» ـ شَعْبان سال ششم. 33- سَرِیّه «أبوعَبَیْده بن جَرّاح» به دو كوه «أجَأ» و «سَلْمَی»[17]. 34- سَرِیّه «زَیْد بن حارثه» به «وادی القُرَی» ـ رَمَضان سال ششم. 35- سَرِیّه «عبدالله بن رَواحه» به «خَیْبَر»[18]. 36- سَرِیّه «عبدالله بن رَواحه» به «خَیْبَر» بر سر «یُسَیْر بن رِزام» یهودی ـ شوّال سال ششم. 37- سَرِیّه «كُرزبن فِهْری» به «ذی الجَدْر» ـ شوّال سال ششم. 38- سَرِیّه «عُمْربن خطّاب» به «تُرَبَه» شَعْبان سال هتم. 39- سَرِیّه «أبوبَكْر» به «نَجْد» بر سر «بَنی كِلاب» ـ شَعْبان سال هفتم. 40- سَرِیّه «بَشیر بن سَعْد» به «فَدَك» بر سر«بَنی مُرَّه» ـ شَعْبان سال هفتم. 41- سَرِیّه «زُبَیْر بن عَوّام» به «فَدَك» بر سر «بَنی مُرَّه». 42- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «مَیْفَعَه» بر سر «بَنی ثَعْلَبَه» و «بَنی عْوال» ـ رَمَضان سال هفتم. 43- سَرِیّه «بَشیر بن سَعْد» به «یُمْن» و «جُبار» در ناحیه خَیْبَر[19] ـ در شوّال سال هفتم. 44- سَرِیّه «ابن أبی العَوْجاء» بر سر« بَنی سُلَیْم» ـ ذی الحجّه سال هفتم. 45- سَرِیّه «عبدالله بن أبی حَدْرَد أسْلَمی» به «غابه» ـ ذی حجّه سال هفتم. 46- سَرِیّه «مْحَیِّصَه بن مَسْعود» به ناحیه فَدَك ـ ذی حجّه سال هفتم. 47- سَرِیّه «عبدالله بن أبی حَدْرَد» به «إضَم» ـ ذی حجّه سال هفتم. 48- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «كَدید» بر سر «بَنی مُلَوَّح»[20] ـ صفر سال هشتم. 49- سَرِیّه «غالب بن عبدالله لَیْثی» به «فَدَك» بر سر «بَنی مُرَّه» ـ صفر سال هشتم. 50- سَرِیّه «كَعْب بن عُمَیْرغِفاری» به «ذات أطْلاح» از سرزمین شام ـ رَبیع الأوّل سال هشتم. 51- سَرِیّه «شُجاع بن وَهْب أسَدی» به «سیّ»: آبی از «ذات عِرْق» ـ رَبیع الأوّل سال هشتم. 52- سَرِیّه «عُیَیْنه بن حِصْن فَزاری» بر سر«بَنی الْعَنْبَر». 53- سَرِیّه «قُطْبه بن عامر بن حَدیده» به «تَباله» بر سر قبیله «خَشْعَم» بعد از سَرِیّه «شُجا بن وَهْب». 54- سَرِیّه «مُؤته» جُمادَی الأولَی سال هشتم. 55- سَرِیّه «عَمْرو بن عاص»: سَرِیّه «ذات السَّلاسِل» آبی در آن طرف وادی القُرَی بر سر«بَلِیّ» و «قُضاعه» ـ جُمادَی الآخره سال هشتم. 56- سَرِیّه «أبوعُبَیْده بن جَرّاح»: سَرِیّه «خَبَط» بر سر «جُهَیْنه» ـ رَجَب سال هشتم. 57- سَرِیّه «أبوقَتاده به رِبْعی أنصاری» به «خَضِرَه» از سرزمین نَجْد، مسكِن مُحارب بر سر «غَطَفان» شَعْبان سال هشتم. 58- سَرِیّه «أبوقَتاده به «بَطْن إِضَم» رَمَضان سال هشتم[21]. 59- سَرِیّه «خالد بن وَلید» برای ویران كردن بتخانه «عُزَّی»[22]. 60- سَرِیّه «أبوعامر أشْعَری» به «أوْطاس» ـ بعد از حُنَیْن[23]. 61- سَرِیّه «عَمْروبن عاص» به «رُهاط» برای ویران كردن بتخانه «سُواع» ـ رَمَضان سال هشتم. 62- سَرِیّه «سَعْد بن زَیْد أشْهَلی» به «مُشَلَّل» برای ویران كردن بتخانه «مَناه» ـ رَمَضان سال هشتم. 63- سَرِیّه «خالد بن سَعید بن عاص» به «عُرَنَه» ـ رَمَضان سال هشتم. 64- سَرِیّه «هِشام بن عاص» به «یَلَمْلم» ـ رَمَضان سال هشتم. 65- سَرِیّه «طُفَیْل بن عَمْرو دَوْسی» برای خراب كردن بتخانه «ذی الْكَفَّیْن» بت «عَمْرو بن حُمَمَه دوْسی» شوال سال هشتم. 66- سَرِیّه «غالب بن عبدالله» بر سر «بَنی مُدْلِج» (بعد از فَتْح مكّه). 67- سَرِیّه «عَمْرو بن أُمَیّه» بر سر «بَنی الُهذَیْل»[24] ـ بعد از فَتْح مكّه. 68- سَرِیّه «عبدالله بن سُهَیْل بن عَمْرو» بر سر«بَنی مَعیص» و «مُحارِب بن فِهْر» ـ بعد از فتح مكّه. 69- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر «بَنی جَذیمه». 70- سَرِیّه «ضَحّاك بن سُفْیان كِلابی» بر سر «بَنی كِلاب» ـ ربیع الأوّل سال نهم. 71- سَرِیّه ای كه «ثُمامه بن أُثال حَنَفیّ» را اسیر كرد[25]. 72- سَرِیّه «عَلْقَمَه بن مُجَزِّز مُدْلٍجی» به بندر «شُعَیْبه» ـ رَبیع الآخر سال نهم. 73- سَرِیّه «عُكّاشَه بن مِحْصَن أسَدی» به جِناب: سرزمین عُذرْه و بَلِی[26] ـ رَبیع الآخِر سال نهم. 74- سَرِیّه «علیّ بن أبی طالب» برای خراب كردن بتخانه «فِلْس» از «بَنی طَیِّیء» ـ رَبیع الآخِر سال نهم. 75- سَرِیّه «خالدبن وَلید» به «دُومه الْجَنْدَل» بر سر«أُكَیْدر بن عَبْدالْمَلِك» ـ رَبیع الآ‎خِر سا ل نهم. 76- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر بَنی حارث بن كَعْب ـ رَبیع الآخِر یا جُمادَی الأُولَی سال دهم. 77- سَرِیّه «أُسامه بن زَیْد» به «أُبْنی» از ناحیه «بَلْقاء» ـ صَفَر سال دهم. 78- سَرِیّه «خالد بن وَلید» بر سر«بَنی عَبْدالمَدان» در نَجْران[27] ـ رَبیع الأوّل سال دهم. 79- علی بن أبی طالب» به یَمَن[28] ـ رَمَضان سال دهم. 80- سَرِیّه «خالد بن وَلید» به یمن[29]. 81- سَرِیّه «أُسامه بن زَیْد» به سرزمین «بِلْقاء» و «أذرِعات» و «مُؤْتَه» ـ صفر سال یازدهم. 82- متفرّقه: سَرِیّه «بَنی عَبْس»[30]. مسعودی می نویسد: سرایا از سه تا پانصد نفر است كه در شب بیرون روند. سَوارب: دسته هائی است كه روز بیرون روند. مَناسر: بیش از پانصد نفر و كمتر از هشتصد نفر. جَیْش: سپاهی است كه شماره اش به هشتصد نفر برسد. خَشْخاش: بیش از هشتصد و كمتر از هزار نفر. جَیْش ازلم: سپاهی است كه به هزار نفر برسد. جَیْش جحفل: سپاهی است كه به چهارهزار نفر برسد. جَیْش جَرّار: سپاهی است كه به دوازده هزار نفر برسد. و هرگاه سَرایا و سَوارب پس از بیرون رفتن، پراكنده و دسته دسته شدند، كمتر از چهل نفر«جَرائد» و از چهل تا كمتر از سیصد «مَقانِب» و از سیصد تا كمتر از پانصد نفر «جمرات» است. و هرگاه چهل مرد را می فرستادند، آنها را «عُصْبه» می نامیدند. و برخی «مِقْنَت»[31]را مثل «مِنْسَر» و هركدام را میان سی تا چهل مرد دانسته اند. و «كَتیبه»: سپاهی است كه فراهم گشته و پراكنده نشود و «حضیره»: از ده نفر به پائین را گویند كه به جنگ فرستاده شوند و «نفیضه»: آنان را كه سپاهی بسیار نیستند، و «أرعن»: سپاه بزرگ بی مانند را و «خمیس»: سپاه عظیم را گویند. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ [1] . امتاع الاسماع، ص 53. [2] . سیره النبی، ج2، ص 223. [3] . سیره النبی، ج4، ص 28-281. مروج الذهب،*ج2، ص 287-288. [4] . ابن اسحاق و مسعودی آن را در شماره غزوه ها نیاورده اند (ر.ك: سیره النبی، ج4، ص 280-281، مروج الذهب، ج2، ص288.). [5] . در تقدیم و تأخیر، و مصادف بودن این دو سَرِیّه اختلاف است: بعضی سریه «عُبَیْده» را مقدّم ، و بعضی هر دو را در یك زمان نوشته اند. [6] . جوامع السیره عمروبن عدی (ص 21، چاپ دارالمعارف مصر)م. [7] . امتاع الاسماع، ج 1، ص 174. [8] . امتاع الاسماع، ج 1، ص 170. [9] . التنبیه و الاشراف، ص 213. [10] . التنبیه والاشراف، ص 217. [11] . در سیره حَلَبیه ضبط آن را به فتح قاف ذكر كرده (ج3، ص 174، چاپ بیروت) و در سیره نَبَویّه به ضم قاف( هامش سیره حلبیه، ص 137) و در طبقات چاپ بیروت و در جوامع السیر چاپ مصر به ضم قاف و فتح راء چاپ شده است (طبقات، ج2، ص 78. چوامع، ص 18). [12] . التنبیه والاشراف، ربیع الاول، ص 219، چاپ بیروت. [13] . احتمالاً تكرار است.م. [14] . سیره النبی، ج4، ص 284. ترجمه تاریخ یعقوبی، ص 433. [15] . طرف كه آبی است در 36 میلی مدینه در كتاب قاموس به كسر راء مانند كتف و در معجم البلدان به فتح ضبط شده است (ج4، ص 31). [16] . سیره النبی، ج4، ص 312. [17] . التنبیه والاشراف، ص 218. [18] . سیره النبی، ج4، ص 292. یعقوبی، ص 438. [19] . ر.ك: سیره النبی، ج4، ص 284. امتاع الاسماع، ص 335. [20] . سیره النبی، ج4، ص 282. امتاع الاسماع، ص 342-343. انسان العیون، ج3، ص 213. [21] . از 52-58: سیره النبی، ج4، ص 296. یعقوبی، ص 438. [22] . انسان العیون، ج3، ص 221. [23] . انسان العیون، ج3، ص 225. [24] . در نسخه اصل بر این گونه است ولی صحیح: بنی دیل است. ر.ك: تاریخ یعقوبی، ص437. اعلام الوری ص 69-70. بحارالانوار، ج 21، ص140.م. [25] . سیره النبی، ج4، ص 315. [26] . طبقات، ج2، ص 164.م. [27] . طبقات، ج2، ص 169.م. [28] . سیره النبی، ج4، ص 319. [29] . سیره النبی، ج4، ص 319. [30] . طبقات ابن سعد، ج1، ص 296. [31] . ر.ك: التنبیه والاشراف، ص 243-244. ابراهيم آيتي- تاريخ پيامبر اسلام(با اندكي تلخيص)، ص237

[لیلی]

فتح مكه

فتح مكه پس از انعقاد پیمان صلح حدیبیه كه یكی از مواد آن برقراری آتش بس ده ساله بین مشركان و مسلمانان بود، پیامبر اسلام با استفاده از آرامشی كه با قطع دشمنی ها و كارشكنی های قریش و توقف حملات نظامی آنها به دست آمده بود، گام های بلندی برداشت : هیأت های تبلیغی متعددی به مناطق مختلف فرستاد، رسالت جهانی خود را به اجرا گذاشت، بسیاری از قبایل دشمن را در اطراف مدینه خلع سلاح كرده و یا با آنها پیمان صلح بست و خیبر نیز كه كانون دائمی فتنه و خطر بود سقوط كرد . پیمان شكنی قریش پس از دو سال، پیمان صلح حدیبیه توسط قریش نقض گردید . به موجب ماده چهارم این پیمان هر قبیله آزاد بود كه با محمد - صلی الله علیه و آله- یا با قریش هم پیمان شود ؛ در همان هنگام قبیله خزاعه با مسلمانان و بنوبكر (از بنی كنانه) با قریش اعلام اتحاد كردند[1]. در سال هشتم هجرت قبیله بنی بكر، شبانه به قبیله خزاعه حمله كردند . در این حمله قریش با اسلحه و افراد نظامی، با بنی بكر همكاری كردند و گروهی از خزاعی ها را به قتل رساندند . با این كار، پیمان حدیبیه نقض گردید[2]. به دنبال استمداد رئیس قبیله خزاعه از پیامبر اسلام حضرت اعلام بسیج عمومی كرد[3] و تصمیم گرفت با سپاهی به مكه حمله كند و برای آنكه حركت مسلمانان به اطلاع قریش نرسد و دشمن غافلگیر شود و مكه بدون مقاومت و خونریزی سقوط كند، مقصد را پنهان داشت[4] و دستور داد راه مكه تحت مراقبت قرار گیرد[5] و از خداوند خواست كه قریش را از این حركت، بی خبر نگه دارد[6]. پیامبر اسلام با جمع آوری نیرو، با یك سپاه ده هزار نفری[7] به سمت مكه حركت كرد تدبیر آن حضرت مؤثر واقع شد و تا هنگامی كه ارتش اسلام در پشت دروازه مكه (مرّالظهران ) اردو زد، جاسوسان قریش از حادثه آگاه نشدند !* عباس عموی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تا آن سال در مكه اقامت داشت و هنگام حركت ارتش اسلام به سوی مكه، رهسپار مدینه بود و در منزل جحفه به حضور پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله- رسید و همراه مسلمانان به مكه بازگشت . او در آخرین شبی كه ارتش اسلام بیرون مكه اردو زده بود، در بیرون شهر به ابوسفیان برخورد و او را به حضور پیامبر اسلام آورد[8]. ابوسفیان با مشاهده ارتش مجهّز و انبوه اسلام سخت مرعوب شد . رسول خدا او را مورد عفو قرار داد و به درخواست عباس فرمود :* هر كس به مسجدالحرام پناهنده شود و یا در خانه خود بنشیند و یا به منزل ابوسفیان پناه برد در امان خواهد بود. پیش از ورود ارتش اسلام به مكه، ابوسفیان خبر امان رسول خدا را به اطلاع مكیان رساند . این تدبیر در جلوگیری از خونریزی و تسلیم بدون مقاومت شهر مؤثر واقع شد و مكه سقوط كرد تنها در یكی از مناطق شهر كه گروهی از افراد لجوج قریش مقاومت كردند، تعدادی كشته شدند[9]. رسول خدا پس از ورد به مكه سوار بر شتر شد خانه خدا طواف كرد و در همان حال با اشاره عصایی كه در دست داشت، بتها را كه با قلع در اطراف كعبه محكم شده بود، واژگون می كرد و می فرمود : حق آمد و باطل نابود شد، آری باطل همواره نابودشدنی است[10]. آن گاه ( چنان كه میان مورخان و محدثان مشهور است ) حضرت علی - علیه السلام- به فرمان پیامبر - صلی الله علیه و آله- بر شانه آن حضرت رفت و بت بزرگی را كه بر فراز كعبه بود، بر زمین افكند و در هم شكست[11]. طبق روایتی از امام صادق - علیه السلام- بتی كه - علی علیه السلام- آن را در هم شكست هبل بود كه به دستور پیامبر اسلام در باب بنی شیبه (یكی از درهای ورودی مسجد الحرام) دفن شد . ( تا زیر پای مردم لگدمال شود!*) از این رو ورود به مسجد الحرام از این در استحباب یافت[12]. ----------------------------------------------------------------------------------------------------- [1] - پیش از ظهور اسلام بین این دو قبیله دشمنی و خونریزی وجود داشته است (*ابن هشام السیره النبویه ج 4 ص 31 ) و از همان زمان خزاعه با عبدالمطلب هم پیمان بودند . (واقدی المغازی ج 2 ص 781 )*. [2] - ابن هشام السیره النبویه ج 1 ص 33 ؛ واقدی المغازی ج 2 ص 783 ؛ ابن واضح ، تاریخ یعقوبی ( نجف المكتبه الحیدریه ، 1384 ه . ق ) ج 2 ص 47 ابن هشام می گوید : در این حمله یك نفر از خزاعی ها كشته شد ( ج 4 ص 33 ) اما واقدی و ابن سعد تعداد مقتولان را بیست نفر نوشته اند (المغازی ج 2 ص 784 ؛ الطبقات الكبری ج 2 ص 134 ) . [3] - واقدی پیشین ج 2 ص 799 - 800 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ، ص 135. [4] - واقدی پیشین ج 2ص 796 - 802 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ، ص 134. [5] - واقدی پیشین ج 2 ص787 - 796 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ، ص134. [6] - ابن هشام ، پیشین ، ج 4 ص 39 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ص 134 ؛* تاریخ یعقوبی ج 2 ص 47 . [7] - ابن هشام ، پیشین ، ج 4 ص 42 و 63 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ص 135 ؛ واقدی پیشین ج 2 ص 801 . [8] - ابن هشام ، پیشین ، ص 42 ، 44 ، 46 ؛ واقدی پیشین ج 2 ص 817 - 819 . [9] - 15 تا 28 نفر . ابن هشام ، پیشین ، ص 50 ؛ واقدی پیشین ج 2 ص 825 ؛ ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ص 136 . [10] - جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا اسراء (17 ) : 81 . [11] - ابن هشام ، پیشین ، ج 4 ص 59 ؛ واقدی پیشین ج 2 ص 832 ؛* ابن سعد ،* پیشین ، ج 2 ص 136 ؛ همچنین ر . ك :* طوسی الامالی ( قم دارالثقافه 1414 ه ق ) ص 336 ؛* حلبی السیره الحلبیه بیروت دارالمعرفه ج 3 ص 30 ؛ زینی دحلان ، السیره النبویه و الاثار المحمدیه بیروت دار المعرفه ط 2 ج 2 ص 102 ؛*قسطلانی المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه بیروت دارالمعرفه ط 1 1416 ه ق ج 1 ص 332 ؛ علی بن موسی بن طاووس الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف قم مطبعه الخیام ج 1 ص 80 - 81 ؛ ابن شهرآشوب مناقب آل ابی طالب قم المطبعه العلمیه ج 2 ص 135 و 136 ؛ جار الله زمخشری تفسیر كشاف مكتبه مصطفی البابی الحلبی ج 2 ص 244 . علامه امینی این حادثه را از 41 نفر از محدثان اهل سنت نقل كرده است . الغدیر ج 7 ص 10 - 13 . بر اساس تعدادی از منابع همچون : مناقب خوارزمی وفرائد السمطین و ینابیع الموده تذكره الخواص و نیز طبق برخی از روایات منقول در بحار و غیره این حادثه در یكی از سالهای پیش از هجرت رخ داده و شبانه و دور از چشم قریش صورت گرفته است احتمالا قضیه به هر دو صورت رخ داده است . موضوع صعود علی علیه السلام بر شانه پیامبر اسلام ، از قدیم در اشعار تعدای از شعراء انعكاس یافته است از آن جمله ابن العرندس حلی از شعرای قرن نهم هجری ضمن قصیده بلندی می گوید : و صعود غارب احمد فضل له دون القرابه و الصحابه افضلا الغدیر ج 7 ص 8 . صعود علی علیه السلام بر دوش احمد فضیلتی است بزرگ برای او . این فضیلت غیر از خویشاوندی و صحابی بودن است . همچنین ابن ابی الحدید ضمن یكی از قصاید سبع علویات خود كه مربوط به فتح مكه است می گوید : رقیت باسمی غارب احدقت به ملائك یتلون الكتاب المسطرا بغارب خیر المرسلین واشرف الا نام و ازكی فاعل و طیء الثری به عالیترین دوشی كه فرشتگان تلاوت كننده كتاب ،* آن را احاطه كرده اند ؛ بالا رفتی ، به دوش بهترین فرستادگان ، گرامی ترین مردم و پاكیزه ترین كسی كه بر این عرصه خاك گام نهاده است دكتر محمد ابراهیم آیتی بیرجندی تاریخ پیامبر اسلام انتشارات دانشگاه تهران ص 529 - 530 . [12] - حر عاملی وسایل الشیعه بیروت دار احیاء التراث الاسلامی ج 9 ص 323 ابواب مقدمات الطواف باب استحباب دخول المسجد الحرام من باب بنی شیبه حدیث 1 . مهدي پيشوايي - تاريخ اسلام، ص 281

[لیلی]

اقدامات پیامبر(ص) پس از فتح مكه

اقدامات پیامبر(ص) پس از فتح مكه بعد از اینكه رسول خداـ صلی الله علیه و آله ـ بر* شهر مكه مسلّط شده و سپاه اسلام وارد مكه گردید رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود تا اعلام كنند، هر كس در خانه خویش مانده یا به مسجد رفته و یا به خانه ابوسفیان برود در امان باشد. این اقدام برای آن بود كه جماعت مشركان متلاشی شده و مقاومتی صورت نگیرد. ابوسفیان نیز با فریادهای خود مردم را به رفتن به خانه*هایشان تحریك كرده و از آنان می*خواست تا سلاح خویش را رها كنند. می*توان گفت كه شكسته شدن مقاومت و شخصیت ابوسفیان پیش از فتح مكه، بیش از نیمی از قوای باقیمانده قریش را بر باد داد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ تنها خون چند زن و مرد مشرك را هدر اعلام كرد و از مسلمانان خواست كه هر كجا آنان را دیدند ـ و او چسبیده به پرده كعبه بود ـ بكشند. این افراد عبارت از چند زن و مرد بودند: (از مردان) عكرمه بن ابی جهل (بخشوده شد) ، هبّار بن أسود (بخشوده شد) ، عبدالله بن سعد بن ابی سرح (بخشوده شد) كه زمانی مسلمان و بعداً مرتد شده بود، مقیس بن صبابه لیثی (در فتح مكه كشته شد) ، حویرث بن نُقَیذ،[1] عبدالله بن هلال ادرمی؛ و وحشی قاتل حمزه (بخشوده شد) ، حویرث بن الطلال خزاعی (به دست امام علی ـ علیه السّلام ـ كشته شد).[2] از زنان: هند دختر عَتَبه بن ربیعه و همسر ابوسفیان (بخشوده شد) ، ساره مولای عمرو بن هاشم، دو كنیز آوازه*خوان با نام قُرَیبه و قرینا (یكی كشته شد، دومی گریخت و بعد تأمین گرفت) [3] كه متعلق به ابو اخطل نامی بودند.[4] عبدالله بن اخطل نیز در شمار اینان بود. او در حالی كه بر پرده*های كعبه آویزان بود، كشته شد. او از مرتدان بود اشعاری در هجو اسلام می*سرود و به كنیزانش می*داد تا آن اشعار را به غنا بخوانند. در تمام سیره پیامبر می*توان شاهد بود كه حضرت از نقش تبلیغات*چیان دشمن غفلت نكرده و در هر فرصتی كه به دست آورده آنان را از میان برداشته است. بازی با احساسات مردم در تحریك آنها بر ضد حق، از نظر آن حضرت، امری خطیر و غیر قابل بخشایش بوده است. در فتح مكه، حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ نیز حضور داشتند. وقتی ام هانی خواهر امام علی ـ علیه السّلام ـ دو تن از مشركان پلید را پناه داد، امام در خانه او قصد كشتن آن دو را كرد، اما ام هانی مانع شد. پس از آن برای گرفتن پناه نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می*آمد كه فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها* ـ را دید و از برخورد برادرش گله كرد. ام هانی می*گوید: فاطمه ـ سلام الله علیها ـ از برادرم بر من سخت*گیرتر بود و به من گفت: آیا تو هم مشركان را پناه می*دهی؟ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ درخواست ام هانی را پذیرفت و به احترام او فرمود: كسی را كه تو پناه دهی من نیز پناه می*دهم.[5] زمانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ برای نخستین بار به مسجد وارد شد، تكبیر می*گفت و مسلمانان همراه آن حضرت تكبیر می*گفتند. شماری از مشركان نیز بر فراز كوه*ها این صحنه را نظاره می*كردند. آن حضرت طواف كرد، پس از آن به سراغ بت*ها رفت. در آن زمان سیصد و شصت بت در كعبه بود كه بزرگترین آنها هُبَل بود. حضرت یك یك با چوب دستی خود بر آنها زد و با خواندن آیه «جاءَ الحَقُ وَ زَهَقَ الباطِل»[6] آنان را بر زمین انداخت.[7] آن حضرت پس از ورود به كعبه تصویر*هایی كه از ابراهیم ـ علیه السّلام ـ و ملائكه و مریم بر دیوارهای درون كعبه بود محو كردند.[8] به گزارش ابن ابی شیبه و حاكم نیشابوری، از امام علی ـ علیه السّلام ـ نقل شده است كه فرمود: (در آن روز) رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ مرا برداشت تا كنار كعبه برد، آنگاه فرمود: بنشین؛ من نشستم؛ آن وقت حضرت بر شانه من قرار گرفت و فرمود: برخیز؛ زمانی كه ضعف مرا دربرخواستن دید فرمود: بنشین، من نشستم، آن حضرت از شانه من پایین آمد، خود نشست و فرمود: بر شانه من بالا برو؛ بر شانه آن حضرت قرار گرفتم و آن حضرت برخاست فرمود: بت بزرگ قریش را بینداز. آن بت از مس ساخته شده و اطراف آن به میخ*هایی در زمین بسته شده بود. آن حضرت فرمود كه آن را تكان داده و بر زمین اندازم، و من چنین كردم![9] در نقلی آمده است كه هر اثری كه از شرك در مسجد بود آنرا شسته و یا محو كردند.[10] آن حضرت پس از طواف سر خویش را با آب زمزم شست. مسلمانانی كه اطراف آن حضرت بودند، قطرات آبی كه از سر آن حضرت می*ریخت به قصد شرك برداشته به خود می*مالیدند.[11] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ خطبه*ای در مكه ایراد كرد و ضمن بیان نصایح اخلاقی چند، به ضمیمه برخی از احكام شرعی، بخش اصلی سخنان خود را به بیان تفاوت حقوق میان مردم پیش از اسلام و پس از آن اختصاص دارد. آن حضرت یادآور شد كه مردم باید گذشته را فراموش كرده و زندگی نوینی را آغاز كنند:«هر رِبایی كه در جاهلیت معمول بوده (طلب هایی كه ثروتمندان رباخوار داشتند( و هر خون و مالی كه بر عهده داشتید، و همه افتخارات گذشته را زیر پایم گذاشتم، مگر مسأله پرده*داری كعبه و سقایت حجاج. در برابر قتل خطایی باید دیه ـ*كه عبارت از صد شتر كه چهل عددش باردار باشدـ پرداخته شود. خداوند كبر و نخوت جاهلی و تكبر به پدران را از بین برده است؛ همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاك بود و برترین شما، با تقواترین شماست. حرمت مكه برای همیشه محفوظ است و جز یك ساعت برای من، برای هیچ كس حلال نشده و نخواهد شد. آنگاه پس از بیان چند حكم خانوادگی فرمودند: مسلمان برادر مسلمان است و مسلمانان در برابر دیگران ید واحده هستند، خونشان باید محفوظ بماند. دور و نزدیك آنان برابرند و نیرومند و ناتوان در جنگ به تساوی غنیمت می*گیرند.[12] سپس شمار دیگری از احكام خانوادگی را نیز بیان كردند. زمانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ خطبه را خواند، مسلمانی با نام ابوشاه از آن حضرت خواست تا آن چه را فرموده برای او بنویسد. حضرت فرمودند تا برای او نوشته شود.[13] این خبر یكی از دلایل جواز نوشتن حدیث است كه در صدر اسلام كسانی از نگاشتن آن منع كردند و اندكی بعد، دیگران، به نمایندگی آنها، احادیث مجعولی ارائه كردند كه خود پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ اجازه نوشتن حدیث را نداده است! هنگامی كه بلال بر بام كعبه اذان گفت، قریش بر روی كوهها و اندرون خانه*ها صدای او را شنیدند و هر كدام با سخنی اظهار تأسف كردند. جویریه دختر ابوجهل گفت: به جانم سوگند! خدا نام محمد را برافراشت. ما به هر حال نماز می*گزاریم، اما به هیچ روی كسانی كه عزیزان ما را كشته*اند دوست نداریم. حارث بن هشام گفت: ای كاش مرده بودم و چنین روزی را ندیده بودم! ابوسفیان نیز نزد آنان بود. او گفت: من چیزی نمی*گویم، زیرا اگر سخنی بگویم همین ریگها محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ را خبر خواهند كرد.[14] تجربه ثابت كرده بود كه بسیاری زا سخنان پنهانی منافقان و مشركان در آیات قرآن منعكس شده و افشا شده بود. در آن روز، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ جز مواردی كه پیشتر برشمردیم ـ*و كسانی از همانها نیز بخشوده شدندـ از همه مشركان در گذشت. وحشی قاتل حمزه، هند، مثله كننده حمزه و عبدالله بن سعد بن ابی سرح مرتد (و این آخری به اصرار عثمان) [15] نیز بخشوده شدند. كسانی چون سهیل بن عمرو كه در همه جنگهای قریش بر ضد مسلمانان حضور داشت و در حدیبیه بدترین برخوردها را با رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ كرد، مورد عفو قرار گرفت. شعار پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ در برابر مردم مكه آن بود كه«الاسلام یَجُبُّ ما قبله[16]» به محض این كه كسی اسلام را پذیرفت، از گذشته چشم پوشی می*شود. عنوان «طلقا» یا آزاد شدگان، كه اشاره به قریشیانی بود كه در اصل اسیر پیامبر بودند، اشاره به منت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بر آنها در آزاد كردنشان داشت. این نام«سوء پیشینه*ای» بود كه همیشه در پرونده مشركان لجوج مكه كه در فتح این شهر یا سال بعد از آن مسلمان شدند باقی ماند.[17] عنوان دیگر تعبیر «مؤلّفهُ قلوبهم» بود، كسانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ برای جلب دوستی*شان، كمك مالی به آنها كرد. این تعبیر نیز معرّف شخصیت آنان بود. هند همسر ابوسفیان از جمله كسانی بود كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ ابتدا فرمان كشتنش را دادند، اما به هر روی، همراه زنان دیگر، نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آمد و اظهار اسلام كرد. بسیاری از مشركان نیز به یمن، نجران و نقاط دیگر گریختند كه به تدریج بازگشتند و اظهار اسلام كردند. یكی از فراریان می*گوید: ما از ترس جان خویش گریختیم تا آن*كه به ما خبر دادند، تنها گفتن شهادتین باعث امنیت جانی و مالی شما می*شود. آنگاه ما بازگشتیم و اسلام آوردیم.[18] یكی از فراریان عكرمه بن ابی جهل بود كه به یمن گریخت و پس از مدتی مسلمان شد. زمانی كه عكرمه نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آمد پرسید: به چه چیزی دعوت می*كنی؟ حضرت فرمود: نماز، زكات و... عكرمه گفت: ما دعَوْتَ الّا إلی الْحق و امرٍ حسنٍ جمیل؛ حضرت فرمودند: خدایا! همه دشمنیهایی كه بر ضد من كرده ببخشای.[19] در این میان حتی هبّار بن اسود نیز كه هر بار رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نامش را می*شنید خشمگین می*شد، و حتی در فتح مكه نیز از بخشودگان مستثنی شده بود، بخشوده شد.[20] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پس از فتح مكه گروههایی را به اطراف فرستاد تا بتهای بر جای مانده قبایل را از بین ببرند. عمرو بن عاص با گروهی برای شكستن بت «سواع» كه متعلق به هذیل بود، عازم آن دیار شد. پرده*دار بت گفت: تو قادر به هدم بت نیستی! اما او بت و «بیت خزائنه» (محلی كه ثروت بخشوده شده به بت در آن بوده) را خراب كرد. پرده*دار كه شاهد خورد شدن بت بوده و حادثه غیر منتظره*ای را دید گفت: أسْلَمت لِلّه.[21] بتهای دیگر كه به وسیله گروههای اعزامی خراب شدند، عبارت بودند از: ذی الكفین بت طائفه عمرو بن حُمَمَه؛ بت منات در منطقه مُشلَّل. در تمام خانه*های مكه نیز بتهایی وجود داشت و رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ اعلام كرد: هر كس به خدا و رسول ایمان آورده، اگر بتی در خانه دارد، آن را بشكند یا بسوزاند.[22] بدین ترتیب قدرت سیاسی شرك شكسته شد و مكه پس از بیست سال مقاومت در برابر اسلام با سرپنجه تدبیر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ تحت حاكمیت اسلام درآمد، مصداق بارز این تدبیر در فتح بدون خونریزی بود، آن هم در حادثه*ای بزرگ چون فتح مكه و میان دو دشمن كه دشمنی*شان بسیار كهنه و پرجراحت بود و حوادثی چون بدر و احد را پشت سر نهاده بود، و این آیه قرآن كه گفته شده،[23] در این*باره نازل گشته این چنین به این ماجرا می*پردازد: «وَ هُوَ الّذی كفَّ أیْدِیَهم عَنْكم و أیدِیَكُم عَنْهم بِبَطْنِ مَكَّهَ مِنْ بَعْدِ أنْ اَظْفَرَكُم عَلَیْهِم وَ كانَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیراً، اوست كه چون در بطن مكه پیروزیتان داد، دست آنها را از شما و دست شما را از آنها بازداشت و خدا به كارهایی كه می*كردید آگاه بود.»[24] خداوند با وجود دشمنیهای مردم مكه دلیل بازداشتن دست مسلمانان را از آنها، این می*داند مردم مكّه، مسلمانانی بودند كه ایمان خویش را كتمان می*كردند و در صورت بروز جنگ ممكن بود آنان نیز از بین بروند و مسلمانان نادانسته مرتكب خطا شوند: «ایشان همانهایند كه كفر ورزیدندو شما را از مسجدالحرام بازداشتند و نگذاشتند كه قربانی به قربانگاهش برسد. اگر مردان مسلمان و زنان مسلمانی كه آنها را نمی*شناسید در میان آنها نبودند، و بیم آن نبود كه آنها را زیر پای درنوردید و نادانسته مرتكب خطایی شوید، خدا دست شما را از آنان باز نمی*داشت. و خدا هر كه را بخواهد مشمول رحمت خود گرداند. اگر از یكدیگر جدا بودند، كافرانشان را به عذابی دردآور عذاب می*كردیم.»[25] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در فتح مكه كسی را بر پذیرش اسلام مجبور نكرد و هركس مسلمان شد به انتخاب خودش، آن را پذیرفت، گرچه بسیاری از مشركان بدسابقه، برای بخشوده شدن گذشته*شان و گرفتن امنیت مسلمان شدند. اما كسان زیادی تا سال نهم و اندكی پس از آن بر شرك خویش باقی بودند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در مدتی كه در مكه بود در خانه*ای سكنی نكرد و در خیمه سر برد. آن حضرت خیمه*اش را در منطقه حجون زده و برای اقامه هر نماز عازم مسجدالحرام می*شد.[26] گویا خانه آن حضرت را عقیل، پس از هجرت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ تصاحب كرده بود و لذا وقتی از حضرت خواستند تا در خانه*اش سكنی گیرد، فرمود: مگر عقیل برای ما خانه*ای گذاشته است؟ شاید یكی از دلایل عدم توقف آن حضرت در مكه و حتی سكونت در خانه*ای از خانه*های مكه، این بود كه نمی*خواست انصار توهم كنندكه او آنان را ترك كرده* است. یك*بار نیز به آنان فرمود: من به سوی خدا و شما هجرت كرده*ام، حیات و مماتم، حیات و ممات شماست.[27] در فتح مكه حدود دو هزار تن از مردم این شهر به لشكر اسلام پیوستند، گو این*كه همه آنان مسلمان نبودند؛ اما روشن بود كه بزودی مسلمان خواهند شد. اما به هر روی این اسلام ارزش اسلام آوردن پیش از فتح مكه را نداشت. خداوند این مطلب را به صراحت بیان كرد: «و ما لَكُم أنْ لا تُنْفِقوا فی سَبیل الله و لله میراثُ السّموات و الارض، لایَسْتَوی مِنْكم مَنْ أنْفَقَ من قَبْلِ الفَتْح و قاتَلَ، اولئكَ اَعْظَمُ دَرْجَهً مِنَ الذینَ اَنفَقُوا من بَعْدُ و قاتلوا و كلاًّ وَعَد اللهُ الحُسْنی و الله بِما تعمَلونَ خَبیر، چرا در راه خدا انفاق نمی*كنید و حال آنكه از آن خداست میراث آسمانها و زمین؟ از میان شما آنان كه پیش از فتح (مکه) انفاق كرده و به جنگ رفته، با آنان كه بعد از فتح انفاق كرده*اند و به جنگ رفته*اند، برابر نیستند؛ مرتبه آنان فراتر است و خدا به همه وعده نیك می*دهد و به هر كاری كه می*كنید آگاه است.[28] دلیل این برتری نیز روشن است. فتح مكه سبب شد كه نومسلمانان از یك امتیاز دیگر نیز بی*بهره شوند و آن «هجرت» بود، پیش از این به تفصیل درباره این سخن رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ كه فرمود:«لا هجره بعد الفتح»[29] سخن گفته*ایم. فتح مكه آغاز رشد تصاعدی اسلام در جزیره العرب بود. تصور تسلط رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بر مكه، برای اعراب ناممكن بود. قریش با قدرت آنچنانی كه حمایت قبایل زیادی را به همراه داشت شكست*ناپذیر می*نمود، به ویژه كه عنوان «قداست» را نیز یدك كشیده خود را صاحب حرم می*دید. پس خدا و خدایان باید از او دفاع كنند و البته نكردند. گفته شده است كه اعراب در زمان فتح مكه می*گفتند: ببینید! اگر محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ بر قریش غلبه یافت، راستگوست. راوی این سخن می*گوید: زمانی كه خبر فتح مكه به ما رسید همه قبائل اقدام به پذیرش اسلام كردند.[30] زمانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ از ذی الجوشن ضبابی خواست تا اسلام را بپذیرد. گفت: وقتی اسلام را خواهد پذیرفت كه او بر كعبه پیروز شود.[31] زمانی پیش از فتح مكه، طایفه بنی عبد بن عدی برای پذیرش اسلام نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آمدند. آنان گفتند: اگر با گروهی غیر قریش جنگ كنی همراهیت می*كنیم، اما با قریش جنگ نخواهیم كرد.[32] مسعودی این واقعیت با این عبارت روشن می*گوید: زمانی كه مكه فتح شد، عرب تسلیم اسلام شد.[33] و در جای دیگر گفته شده است كه: لا تذلُّ العرب حتّی یذلُّ اهل مكه*[34] فضاله نیز كه در روز فتح مسلمان شد آن روز را روز نابودی شرك دانست و در شعری گفت! اگر در این روز بودی می*دیدی كه: لرأیت دین الله أضحی و بَیّنا و الشّرك یغشی وَجْهه الاظلام[35] ابن اسحاق نیز در این باره توضیحاتی آورده است.[36] زمانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در مكه بود، ـ بین پانزده تا بیست روز ـ خالدبن ولید را همراه گروهی به سوی قبیله بنی*جذیمه فرستاد تا به اسلام دعوتشان كند. این قبیله در ناحیه یَلَمْلم سكونت داشتند. زمانی كه آنان خالد را با جمعی از مسلمانان ـ سیصد و پنجاه نفر ـ دیدند به اتكای اسلام و اذان و مسجد خود آسوده خاطر بودند. خالد در برابر آنان ایستاد و پرسید: چرا سلاح در دست دارید؟ گفتند: برای دفاع از دین اسلام در برابر مخالفان و در نقلی دیگر: برای دفاع در برابر دشمنان خود.[37] پس از آن به دستور خالد سلاح را زمین گذاشتند، اما خالد آنان را اسیر كرد و برخی را به برخی دیگر بست. در آن لحظه میان مسلمانان اختلاف شد تا آنكه در نیمه*های شب منادی خالد فریاد زد: هر كس اسیر خویش را بكُشد! كسانی از بنو سلیم كه همراه خالد بودند، اسیرانشان را كشتند، اما مهاجرین و انصار از فرمان او سرپیچی كردند.[38] پس از آنكه به مكه آمدند، عمر و عبدالرحمن بن عوف به خالد گفتند: تو به خاطر عمویت فاكه، كه در جاهلیت به دست بنی خذیمه كشته شده چنین كردی.[39] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز با شنیدن خبر، بر خالد خشم گرفت و صورتش را از او برگرداند. خالد می*گفت: رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ او را برای جنگ فرستاده بود، در حالی كه دروغ می*گفت، زیرا رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ خود فرمود: من خالد را برای دعوت فرستادم نه جنگ.[40] به علاوه افرادی سرّیه همگی مسجد و اذان بنی خذیمه را دیده و شنیده بودند. رسول خدا فرمودند: خدایا! من از آنچه خالد انجام داده به تو تبرّی می*جویم.[41] در آن مجلس عمار به خالد تندی كرد و پس از آن خالد به عمار. حضرت فرمود: ساكت باش خالد! چیزی به عمار مگو، كسی كه با او دشمن باشد با خدا دشمنی كرده و هر كسی كه بر او غضب كند بر خد ا غضب كرده است. پس از آن پولی تسلیم امام علی ـ صلی الله علیه و آله ـ كردند تا نزد بنی*جذیمه رفته فدیه كشتگان آنها را بپردازد.[42] و آنان را تسلّی دهد. اصولاً خالد روحیه نظامی گری داشت و فاقد شخصیت فكری و اخلاقی لازم بود. چهره واقعی او را باید در تحولات پس از رحلت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ جستجو كرد. اما پیش از آن یاد از این نكته هم بی*ثمر نیست كه خالد در جنگ حنین هم، پیرزنی را به قتل رساند كه مورد اعتراض پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ واقع شد.[43] به سوی حنین: با فتح مكه از سه دشمن جدی پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ قریش كه اصلی*ترین آنها بود شكست خورد. دو گروه دیگر، یكی طایفه هوازن بود كه همزمان با شنیدن خبر حركت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ از سوی مدینه خود را آماده كرده بود و دیگر طایفه ثقیف كه در شهر طائف مستقر بود. این دو گروه پس از فتح مكه بنای سركشی نهادند. بنابراین، قبل از آنكه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ مكه را ترك كند، می*بایست شورش اینان را آرام می*كرد. رهبری هوازن در دست مالك بن عوف نصری بود كه سی سال بیشتر نداشت و فردی متكبر بود.[44] او بر خلاف توصیه پیران قبیله و علی رغم تخلف برخی طوایف هوازن، اقدام به تشكیل سپاهی در منطقه اوطاس كرد.[45]وی دستور داد تا همه سپاهیان، زنان و كودكان و نیز شتران و گاوان و گوسفند خود را به همراه بیاورند. دلیل او برای این اقدام آن بود تا همه بدانند كه از جان و ناموس و مال خود دفاع می*كنند.[46] در این جنگ، قبیله ثقیف، نصر، جُشم، سعدبن بكر و گروهی از بنی هلال حضور داشتند.[47] رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ پس از نصب عتّاب بن اسید به عنوان حاكم مكه[48] به همراه دوازده هزار نفر عازم حنین شد. نخستین چیزی كه جلب توجه كرد، كثرت سپاهیان اسلام بود. به نقل واقدی، ابن سعد و بلاذری، ابوبكر با نگاهی به فزونی جمعیت مسلمانان به پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله ـ گفت: امروز از ناحیه قلت جمعیت شكست نمی*خوریم. بلافاصله این آیه نازل شد:«خدا شما را در بسیاری از جاها كمك كرد و نیز در روز حنین، آنگاه كه انبوهی لشكر شما را به شگفت آورده بود.» [49] قاعدتاً آیه مزبور پس از جنگ نازل شده، اما ناظر به همان سخن ابوبكر و امثال اوست.[50] شمار فراوانی از این مسلمانان، نومسلمانانی بودند كه طی دو سال پس از حدیبیه ایمان آورده بودند و طبعاً آشنایی با معارف دینی و عمق نگرش توحیدی نداشته و از لحاظ روحی نیز آمادگی كافی برای انجام رسالت دینی خود نداشتند. شاهد آن، واقعه*ای است كه در مسیر حُنَین پیش آمد. یكی از مقدسات مشركان در جاهلیت، درختی بود كه آن را «ذات انواط» می*نامیدند. دلیل نامگذاری آن به «انواط» این بود كه مشركان به دلیل قداستی كه داشت، اسلحه خود را بر آن می*آویختند و در اطراف آن اعتكاف می*كردند.[51] در روایتی واقدی آمده است كه مشركان كنار این درخت قربانی می*كردند و یك روز به اعتكاف می*ماندند. در وقت حضور نزد آن، عبایشان را به كنار می*نهادند و بدون عبا نزد آن می*رفتند.[52] زمانی كه مسلمانان در راه حنین بودند، درخت بزرگی پدیدار شد. راوی ماجرا گوید: ما به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ عرض كردیم: همان*طور كه برای مشركان ذات انواط بود، برای ما نیز ذات انواطی قرار ده. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ در برابر این درخواست دو بار تكبیر گفتند و فرمودند: سوگند به كسی كه جانم در كف اختیار اوست، چیزی گفتید كه قوم موسی به او گفتند؛ آنگاه این آیه را تلاوت كردند: «و بنی اسرائیل را از دریا گذرانیدیم. آنگاه بر قومی گذشتند كه به پرستش بتهای خود دلبسته بودند: گفتند: ای موسی همان*طور كه آنها را خدایانی است برای ما هم خدایی قرار ده (اِجْعَلْ لَنا اِلهاً كَما لَهُمْ الِهه) گفت: شما مردمی بی*خرد هستید».[53] این واقعه، جهالت مردم را نسبت به حقیقت توحید كه پایه و اساس دعوت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده، در میان اصحاب نشان می*دهد. ما علی*رغم تأكیدات گذشته بر تبرّك، تأكید داریم كه از تبرّكِ به آنچه همانند مسأله ذات انواط است، انسان مسلمان به شرك نزدیك شده و از حقیقت توحید باز می*ماند. در غزوه حنین مردم مكه نیز همراه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بودند. آنان چندان علاقمند به پیروزی آن حضرت نبودند بلكه برای دیدن نتیجه این جنگ و بهره*مندی از غنایم، سپاه را همراهی می*كردند.[54] این مسأله مشكل مهمی برای سپاه بود. كافی بود تا شماری از اینان از صحنه نبر بگریزند، در آن صورت تمام سپاه از هم متلاشی می*شد. سپاه هوازن به فرماندهی مالك بن عوف در وادی حنین ـ در فاصله سی كیلومتری مكه ـ مستقر شد. انس بن مالك یكی از راویان اخبار حنین گوید: مردان هوازن جلو، و پشت سر آنان شتران و گوسفندان و زنان نیز سوار بر شتران بودند و از این طریق سیاهی لشكر بزرگی را تدارك دیده بودند. او می*گوید: وادی حنین، منطقه پر شِعب بود و تنگه*های فراوانی داشت. گروههای مختلفی از هوازن در این شعب*ها و تنگه*ها پنهان شده بودند. سپاه اسلام نیز مرتب و منظم حركت می*كردند. ناگهان از میان شعب*های مزبور، حمله متحدی آغاز شد. طایفه بنی سلیم كه لشكر مقدّم بود و خالد فرماندهی آنان را داشت،[55] روی به فرار نهاد و دیگران به دنبال آنان گریختند. حمله مشركان پیش از طلوع آفتاب در آخرین ساعات شب بوده است. عباس بن عبدالمطلب می*گوید: در آن لحظه تنها كسی را كه من در كنار رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دیدم ابوسفیان بن حارث بود كه افسار قاطر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ را در دست داشت. او می*گوید: زمانی كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ دید همه در حال گریزند به من دستور داد تا آنها را صدا بزنم آنگاه فرمود بگو: ای گروه انصار، ای «اصحاب سمره».[56] در این لحظه آنان به سرعت بازگشتند، همان*گونه كه ماده شتران به سوی بچه خود می*آیند.[57] امید رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نه به نومسلمانانِ پس از حدیبیه بلكه به اصحاب شجره و انصار بود. در نقل فوق، عباس از درستی و راستی انصار و مقاومت*شان در جنگ ستایش می*كرد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ خود نیز فریاد می*زد: ای مردم! به سوی من آیید، من رسول خدا هستم، من محمد بن عبدالله ـ صلی الله علیه و آله ـ هستم. اما كسی بر جای نماند.[58] در نقل دیگری آمده است كه همگی مسلمانان به جز اندكی شامل چند تن از مهاجر و انصار به هزیمت رفتند. بر جای ماندگان تنی چند از خاندان خود پیامبر همچون علی ـ علیه السّلام ـ، عباس،[59] ابوسفیان بن حارث و یكی دو سه نفر دیگر بودند. ابن ابی شیبه از حكم بن عتیبه نقل می*كند: زمانی كه مردم در حنین گریختند جز چهار نفر، كسی با پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نماند، سه نفر از بنی هاشم و یك نفر جز آنها.[60] در شعر عباس بن عبدالمطلب نیز آمده است كه ما تنها نُه نفر بودیم كه در كنار رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ ماندیم و دیگران گریختند.[61] حارثه بن نعمان به دستور رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به شمارش افرادی كه گریخته بودند پرداخت! او می*گوید به زحمت تخمین زدم كه حدود یكصد نفر هستند؛ گفته*اند كه سی و سه تن از مهاجران و شصت و هفت نفر از انصار بوده*اند.[62] در اینجا زمینه جعل اخبار وجود داشته است، چه همه دو طایفه كوشیده*اند تا خود را از فراریان ندانند. به هر روی پایداری تنی چند و بازگشت شماری از مهاجران و انصار و مقاومت*شان، هوازن را به شكست كشانده، شماری از آنان به اسارت درآمدند. ام حارث كه با شویش آمده بود، لجام شتر شوهر را سخت گرفته و به او می*گفت: چرا از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ می*گریزی؟ ام حارث می*گوید: دیدم عمر از كنار ما در حال گریز است. گفتم: ای عمر! این چه حال است؟ عمر گفت: قضای الهی است![63] پس از غلبه دشمن، برخی مسلمانان به قتل كودكان دست زدند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ از این اقدام سخت نگران شدند. برخی مسلمانان گفتند: مگر اینان فرزندان مشركین نیستند؟ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: حتی بهترین شما نیز اولاد مشركین هستید (كه اكنون مسلمانان شده*اید) آنگاه افزودند: هركودكی بر فطرت تولد می*یابد تا به تدریج زبان عربی فرا می*گیرد و این پدر و مادر اویند كه وی را مسیحی یا یهودی می*كنند.[64] پیروزی آنها در حنین پس از گریز مسلمانان، تنها با حمایت الهی صورت گرفت. این نكته*ای است كه خداوند آن را تأكید كرده و در اخبار تاریخی نیز آمده است. عامل عمده فرار حضور منافقان و كفار مكه بود، كه همراه سپاه آمده و مردم را تحریك به فرار می*كردند. ابوسفیان در حال گریز مردم می*گفت:فرار اینان تا كنار دریا ادامه خواهد داشت. برادر مادری صفوان بن امیه نیز گفت: اكنون سحر باطل شد. اما صفوان او را توبیخ كرد با این دلیل كه اگر بناست كسی ارباب او باشد ترجیح می*دهد كه او اربابی قریشی باشد نه از هوازن.[65]به هر روی سپاه اسلام پیروز شد و زنی مسلمان ضمن شعری گفت: غَلَبَت خَیلُ الله خیْلَ اللاّت و الله اَحَقُّ بالثّبات [66] گذشت كه زنی نیز به دست خالد بن ولید كشته شد و به دنبال رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ از كشتن كودكان، از كشتن كودكان، زنان و بردگان نهی فرمود.[67] یك شاعر هوازنی بعد از آن*كه مسلمان شد. این اشعار را سرود: در روز حنین سپاه هوازن به گونه*ای جنگید كه هیچ كس اطراف رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نماند؛ پس از آن جبرئیل به كمك مسلمانان آمد و به دنبال آن عده*ای از ما اسیر شد. اگر جبرئیل نیامده بود، شمشیرهای ما از ما دفاع می*كردند.[68] از طایفه ثقیف كه همراه هوازی بودند هفتاد نفر كشته شدند،[69] و دیگران به سوی طائف گریختند. خداوند درباره نصرت خود به مسلمانان در آن روز می*فرماید:«خدا شما را در بسیاری از جاها یاری كرد، و در روز حنین، آنگاه كه انبوهی لشكرتان شما را به شگفت آورده بود ولی برای شما سودی نداشت و زمین با همه فراخیش بر شما تنگ شد و بازگشتید و به دشمن پشت كردید. آنگاه خدا آرامش خویش را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل كرد و لشكریانی كه آنها را نمی*دیدند فرو فرستاد و كافران را عذاب كرد، و این است كیفر كافران.»[70] بحیر بن زهیر در شعری گفت: اگر حمایت الهی نبود مسلمانان شكست خورده بودند.[71] بهترین اشعار در این غزوه اشعار عباس بن مرداس است كه ابن اسحاق به تفصیل آنها را آورده است.[72] از آنجا كه مشركان هوازن زنان و فرزندان و اموالشان را به همراه آورده بودند، پس از گریزشان، همه به تصاحب مسلمانان در آمد. غنایم مزبور و اسیران به جِعرانه فرستاده شد تا بعداً میان مسلمانان تقسیم شود. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- [1] . امام علی ـ علیه السّلام ـ پس از چندی جستجو وی را به قتل رساند، نكـ : المغازی، ج2، ص857. [2] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص340. [3] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص411؛ اسم یكی از آنها قریبه و دیگری «فَرَتْنی» بوده و این دومی زنده مانده و مسلمان شده است؛ نكـ : سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص341. [4] . نكـ : المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص404. [5] . المغازی، ج2، ص830؛ در نقل ابن ابی شیبه (المصنف، ج7، ص407) اشاره به موضع فاطمه زهرا ـ علیها سلام ـ نشده اما از حضور وی در فتح مكه یاد شده است؛ و نكـ : السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص411. [6] . اسراء، 81. [7] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، صص397،403. [8] . المغازی، ج2، ص834. [9] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، صص404 ـ403، ش36907؛ سبل الهدی والرشاد، ج5، صص357ـ356، به نقل از حاكم نیشابوری و ابن ابی شیبه. [10] . المنصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص406. [11] . همان، ج7، ص405. [12] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص365ـ364(به تفصیل و از مآخذ مختلف)؛ المغاری، ج2، ص836؛ المصنف، ابن ابی شیبه،ج7، ص398 و نك: السیره النبویه، ابن هشام،ج4، ص412. [13] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص406؛ برای دیدن متن آنچه به طور كوتاه برای وی نوشته شده نك: مكاتیب الرسول، ج1، ص521؛ از مصادر مختلف؛ سبل الهدی، ج5، ص366. [14] . المغازی، ج2، صص847ـ846. [15] . المغازی، ج2، ص855؛ رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ مایل بود او كشته شود؛ وقتی عثمان برای امان گرفتن او را نزد رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آورده بود، سه بار در خواست كرد تا اجازه بیعت دهد آن حضرت دو بار نخست در خواست او را رد كرد و برای سومین بار پذیرفت. پس از آن رو به اصحاب كرد و فرمود یك مرد عاقل در میان شما نبود كه در طی دو بار رد كردن من او را بكشد؟ آنها گفتند: شما اگر به گوشه چشم اشاره می*فرمودید چنین می*كردیم. حضرت فرمودند: برای پیامبر سزاوار نیست كه این چنین با چشم اشاره كند. و نك: المغازی، ج2، صص857ـ856؛ ابن هشام(السیره، ج4، ص409) می*گوید: بعدها عمر او را به كار گماشت و عثمان نیز. [16] . رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ این سخن را در برابر اظهار اسلام ابن زِبَعْری شاعر قریش و محرك مردم بر ضد مسلمانان فرمودند؛ نك: المغازی، ج2، ص849. [17] . نكـ : تاریخ تحول دولت و خلافت، صص116،136،193؛ در همان فتح مكه حسان بن ثابت ضمن شعری اشاره كرد كه شمشیرهای انصار، ابوسفیان را در مكه به صورت یك برده و بنی عبدالدار را به صورت كنیزان در آورده است. السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص426. [18] . طبقات الكبری، ج7، صص139ـ138. [19] . المغازی، ج2، ص852؛ سبل الهدی، ص5، ص379. [20] . المغازی، ج2، ص858. [21] . المغازی، ج2، ص870. [22] . المغازی، ج2، ص871ـ870. [23] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص405. [24] . فتح، 24. [25] . فتح، 25. [26] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص349. [27] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص397؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص369؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص416؛ در اینجا به اجمال اشاره كنیم كه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ برای تقویت موقعیت انصار در برابر قریش تلاش فراوانی كرد اما حیله*گری قریش ـ همان*گونه كه انتظار می*رفت ـ اوضاع را دگرگون كرد. در اینجا تنها اشاره كنیم كه ضمن اخبار حوادث فتح مكه در دو مورد كوشیده شده تا چهره سعد بن عباده، ضایع شود. این هم، به دلیل نمایندگی او از انصار است و هم مواضع او در سقیفه، به عنوان مثال گفته*اندكه رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بخاطر سخنی از او خشمگین شده پرچم را از وی گرفت و به پسرش داد (المغازی، ج2، ص822ـ821) در حالی كه در نقلی دیگر آمده است او خود پرچم را به دست فرزندش داد (المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص399)؛ ابن اسحاق (السیره النبویه، ج4، صص407ـ406) روایت مزبور را از قول برخی نقل كرده و می*گوید: رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ علی ـ علیه السّلام ـ را فرستاد تا پرچم را از او بگیرد و در نقلهای دیگر آمده كه پرچم را از سعد گرفتند و به زبیر دادند (سبل الهدی، ج5، ص337). پیداست كه روایت مشكل دارد عجیب*تر از همه اینها جمع این روایات متناقض است! نكـ : سبل الهدی، ج5، ص337 درباره مورد دوم نیز نكـ : المغازی، ج2، صص867ـ866. [28] . الحدید، 10. [29] . نكـ : المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، صص408ـ409،407؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص389. [30] . طبقات الكبری، ج1، ص336. [31] . مجمع الزوائد، ج6، ص162؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص 39. [32] . طبقات الكبری، ج1، ص306. [33] . التنبیه و الاشراف، ص 239، (فلما فتح مكه انقادت العرب للاسلام). [34] . المصنف، ابن ابی شیبه، ج7، ص 410. [35] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص 417؛ ابن اسحاق اشعار فراوانی درباره فتح مكه آورده كه برخی بسیار جالب است. [36] . همان، ج4، ص 560. [37] . نكـ : طبقات الكبری، ج1، ص 147. [38] . المغازی، ج3، ص 876. [39] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص 341؛ در آنجا شرح درگیری قریش با بنی جذیمه آمده است [40] . المغازی، ج3، ص883، و نكـ: طبقات الكبری، ج2، ص 147. [41] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص 430ـ 429. [42] . المغازی، ج3، صص 882 ـ 881؛ سیره النبویه، این هشام، ج4، ص 430. [43] . المغازی، ج3، ص 912. [44] . درباره او گفته شده: كان مسبلاً؛ یعنی كسی كه لباسهای بلندی می*پوشید به طوری كه لبایش برزمین می*كشید. او این كار را به خاطر تكبری كه داشت انجام می*داد. [45] . عاتق در معجم المعالم الجغرافیه ( ص34) می*گوید: اوطاس منطقه مسطحی است كه در شرق مكه در فاصله یك صد و نود كیلومتری قرار دارد. بنابراین این محل نباید به حنین كه در فاصله سی كیلومتری مكه ـ در راه طایف ـ قرار دارد ارتباطی داشته باشد و ضرورتاً نمی*تواند «اوطاسی» باشد كه مكرر در اخبار جنگ حنین از آن یاد شده است. [46] . المغازی، ج3، صص888 ـ 887. [47] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص437. [48] . و ی در آن وقت فقط بیست سال داشت. [49] . توبه، 25، المغازی، ج3، ص89؛ طبقات الكبری، ج2، ص150؛ انساب الاشراف، ج1، ص365، شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج15، ص106. [50] . در برخی نقلها كه محتوای آن قدری تند است نام قائل سخن را نیاورده*اند. از یونس بن بُكیر نقل شده است كه مردی در حنین گفت: ما از قلت شكست نمی*خوریم. این بر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ گران آمد و سبب هزیمت شد (سبل الهدی، ج5، ص469)، گاهی سخن مزبور را به یك نوجوان انصاری نسبت داده*اند و گاهی به خود پیغمبر (همان). شامی می*گوید: صحیح آن است كه قائل آن غیر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ بوده و از ابن اسحاق نقل می*كند كه: برخی گفته*اند یكی از بنی بكر چنین گفته است. و البته ابن عبد البر همان نقل واقدی را پذیرفته كه ابوبكر قائل این سخن بوده است (نكـ : سبل الهدی، ج5، صص470ـ469) و نكـ : شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج15، ص106. [51] . تاج العروس ذیل مورد «نوط: ینوطون بها سلاحهم ـ ای یُعقلون ـ و یعكفون حولها». [52] . المغازی، ج3، صص891ـ890. [53] . اعراف، 138؛ المغازی، ج3، صص891ـ890؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5. ص465؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص442. [54] . المغازی، ج3، ص895ـ894. [55] . خالد در این جنگ نیز زنی را كشت كه مورد اعتراض رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ قرار گرفت. المغازی، ج2، ص912؛ سبل الهدی، ج5، ص493؛ فرار بنی سلیم كه گویا تا اندازه*ای به عمد نیز بوده ـ به دلیل خویشی آنها با هوازن ـ یك از مشكلات اصلی فرار مردم در این جنگ بوده* است. نكـ : المغازی، ج3، ص897. [56] . درختی كه بیعت رضوان در زیر آن انجام شد. [57] . المغازی، ج3، ص899ـ898؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، صص477ـ476؛ السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص445. [58] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص443. [59] . انس می*گوید: و كان علیّ یومئذ اشدّ الناس قتالاً بین یدیه، سبل الهدی و الرشاد، ج5: ص478؛ به نقل از طبرانی و ابویعلی. [60] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص485. [61] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص511. [62] . المغازی، ج3، ص901ـ900؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص485. [63] . المغازی، ج3، ص904؛ ابوقتاده نیز در برخورد با عمر، از او دلیل گریز مردم را پرسید، و او گفت: قضای الهی است. نكـ : همان، ص908؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص487؛ با وجود این اخبار، ابن اسحاق، عمر را در شمار كسانی كه ثابت مانده*اند ذكر كرده* است؛ نكـ : السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص443. [64] . المغازی، ج3، ص905؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص488. [65] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، صص444 ـ 443، المغازی، ج3، ص910، سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص472؛ و نكـ: ص473. [66] . السیره النبویه، ابن هشام، المغازی، ج3، ص912، سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص489. [67] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص458. [68] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص475. [69] . سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص492. [70] . توبه، 26 ـ 25. [71] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4، ص459؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص502. لو لا الإله و عَبْدُهُ ولّیْتُمُ حین استخفّ الرُّعبُ كلّ جبان [72] . السیره النبویه، ابن هشام، ج4،صص470 ـ 460؛ سبل الهدی و الرشاد، ج5، ص507 ـ 503؛ در این اشعار بیشتر از همه بر نقش بنو سلیم تأكید شده كه از قضا اولین گروهی بودند كه گریختند. رسول جعفريان- سيره رسول خدا (ص)، ج1، ص626

[لیلی]

گسترش اسلام در جزیره العرب

گسترش اسلام در جزیره العرب پس از فتح مكه، اسلام به سرعت در قبایل عربی و اعرابی گسترش یافت. اكنون قریش كلیددار حرم، مسلمان شده و مكه تحت سلطه*ی اسلام درآمده بود. بنابراین، دیگر مشكل چندانی بر سر راه اسلام قبایل عرب وجود نداشت. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به بسیاری از سران قبایل مهم نامه نوشت و از آنان خواست تا اسلام را بپذیرند. بسیاری دیگر نیز تسلیم شرایط جدیده شد و عجالتاً اسلام را پذیرفتند. از برخی از آنها نقل شده كه وقتی دیدیم همه*ی «وفود عرب» مسلمان می*شوند، ما نیز برای این كه به عنوان «شرّ العرب» شناخته نشویم مسلمان شدیم.[1] روشن بود كه این اظهار اسلام به هیچ روی، و به تمام معنا، صادقانه نبود بلكه بیشتر قبایل با ملاحظه*ی اوضاع جدید، چاره*ای جز پذیرش اسلام نداشتند. از سوی دیگر، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نیز «اسلام» آنان را متفاوت از «ایمان» دانست. آنها فقط «تسلیم» شده بودند اما هنوز اسلام را از عمق «عقل» نشناخته، و طبعاً از عمق «قلب» نپذیرفته بودند.[2] ارتداد بسیاری از قبایل پس از رحلت رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ، شاهد عدم اعرابِ نو مسلمان بود. سال نهم، سال «اسلام قبایل» یا سال «وفود»؛ یعنی حضور نمایندگان قبایل در حضور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ برای اظهار اسلام بوده است. سیره*نویسان فهرستی از این «وفدها» یا «هیأت*های نمایندگی» را نوشته*اند. مناسب است كه از برخی از آنها وب رخورد اجمالی*شان آنان با پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ داشته باشیم. یكی از مهمترین وفدها، وفد ثقیف است. ثقیف ساكنان شهر طائف بودند كه در برابر حمله*ی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به شهرشان مقاومت كردند. اكنون پس از گذشت چند ماه، چاره*ای جز پذیرش اسلام نداشتند. آنان احساس می*كردند تا وقتی اسلام را نپذیرند یك قدم از حصن خود نمی*توانند خارج شوند،[3] بنابراین باید هر چه زودتر در این باره فكری بكنند. پیش از آنكه سران ثقیف تصمیمی بگیرند، عروه بن مسعود مسلمان شد و به طائف بازگشت، اما چون هنوز جوّ بر ضد او بود، بدست ثیفان كشته شد. با عوض شدن شرایط، هیئتی از ثقیف راهی مدینه شد كه مسئولیت آن به عهده عبدیالیل بن عمرو بود. آنان ابتدا به سراغ مغیره بن شعبه كه از ثقیف بود رفتند و او آنان را نزد رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ برد. حضرت از آمدن آنها اظهار مسرّت كرده از ایشان به گرمی استقبال كرد. برای آنها چند خیمه در كنار مسجد زدند و آنها، چند روزی شاهد اقامه*ی نماز توسط اصحاب رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و تهجد شبانه*ی آنان بودند. پس از آن، وفد ثقیف چند شرط برای پذیرش اسلام مطرح كرد.[4] یكی حلال شمردن «زنا» بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ سخت با آن مخالفت كرده آیه*ی «ولا تَقْرَبُوا الزِّنا إنّه كانَ فاحِشَهً و ساءَ سَبیلاً»[5] را تلاوت فرمودند. پس از آن درخواست حلال شمردن «ربا» را كردند كه حضرت با خواندن آیه*ی 278 سوره*ی بقره فرمودند كه خداوند آن را تحریم كرده و راهی برای حلال شمردن آن وجود ندارد. درباره*ی «شراب» همین درخواست را مطرح كردند كه آیه*ی 90 سوره*ی مائده تلاوت شد. پس از آن اجازه خواستند تا بت آنان كه نامش «الربّه» بود بر جای بماند. حضرت فرمود: باید منهدم شود. آنان گفتند: دست كم تا سه سال یا دو سال باقی باشد، اما رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نپذیرفت. آنها گفتند: مشكل زنان و كودكان و عوام مردمند، اگر بناست منهدم شود این كار نباید به دست ما باشد. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ پذیرفت تا كسانی را برای هدم «الربّه» به طائف بفرستند.[6] بدین ترتیب طائف یكی دیگر از شهرهای حجاز، اسلام را پذیرفت. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به رؤسای قبایل كه متنفذان قوم و قبیله خویش بوده و در خصلت*های انسانی برگزیدگان قبیله بودند، احترام می*گذاشتند. این هیأت*ها معمولاً شامل همین رؤسای قبیله می*شد. آنان چند روزی را كه در مدینه می*ماندند میهمان رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ بودند، هنگام رفتن نیز، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ هدایایی كه گاه عبارت از طلا و فضّه[7] بود به آنان تقدیم می*كرد. این احترام سبب می*شد تا به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ علاقمند شوند. كافی بود رئیس یك قبیله اسلام را بپذیرد، به دنبال آن، گاه تمام افراد قبیله اسلام را می*پذیرفتند.[8] برخی از قبایل چندان مورد لطف رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ قرار می*گرفتند كه مرتعی به آنان واگذار می*گردید طبیعی بود كه پس از آن هیچ كس حق تجاوز به مرتع آنان را نداشت. به عنوان مثال آن حضرت منطقه*ی عقیق را به طایفه*ی بنی عقیل داده و سند آن را چنین نوشتند: «به نام خداوند بخشنده*ی مهربان. این آن چیزی است كه محمد رسول خدا، به سه تن به نام*های ربیعه، مطرَّف و انس بخشیدند. عقیق را به آنان دادند تا آنگاه كه نماز بگذارند، زكات بپردازند و مطیع باشند.[9] در متنی كه برای وائل بن حجر از وفد حَضْر موت نوشته شد آمده است كه من آنچه را از اراضی و حصون در دست توست، برای تو قرار دادم...[10] اقطاع یا بخشیدن زمین به رؤسای طوایف درباره*ی بسیاری از وفدها مطرح شده و نامه*هایی به عنوان سند نوشته شد كه تا قرن*ها نزد خاندان آنان باقی ماند. در وفد بنی البكّاء، معاویه بن ثور از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ خواست تا دست تبرك خویش را بر سر فرزند او بگذارد و رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ چنین كرد. بعدها نواده*ی او در شعری گفت: و أبِیَ الّذی مَسَحَ الرّسولُ برأسه و دعا لَه بالخَیر و البَرَكات[11] در همین وفد، شخصی با نام «عبد عمرو» بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نامش را «عبدالرحمن» گذاشت.[12] آنها جدای از گرفتن زمین و هدایا، «امانی» از رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می*گرفتند. این «امان» بدان معنا بود كه قبیله*ی مذكور مسلمان شده و از حقوق مسلمانی برخوردار است. جامعه*ی مسلمان نباید به آنان حمله كرده، بلكه باید در برابر تجاوز دیگران از آنها دفاع كنند. رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ برای شماری از این وفدها احكام و شرایع اسلام را می*نگاشتند.[13] وفد خَثْعَم از آن حضرت خواستند تا كتابی برای ایشان بنویسد تا از آنچه در آن آمده، پیروی كنند.[14] یكی از وفدها وفد عامر بن صعصعه بود. عامر بن طفیل رئیس مزبور در همان آغاز گفت: ای محمد! اگر من مسلمان شوم چه چیز در برابر می*گیرم. حضرت فرمود: «لك ما للمسلمین و علیك ما علی المسلمین» شما از حقوق یك مسلمان برخورداری. عامر گفت: آیا رهبری پس از خود را به من واگذار می*كنی؟ حضرت فرمود: «الامْر لِلّه یَضَعُهُ حَیْثُ یَشاء». عامر بازگشت و ایمان نیاورد، اما پس از هلاكت عامر قبیله*ی بنی*عامر اسلام آورند. یكبار نیز وفد بنی*تغلب مشتمل بر شماری مسلمان و مسیحی آمد كه قرار شد مسیحیان بر نصرانیت خود بمانند، اما از مسیحی كردن فرزندان*شان اجتناب كنند.[15] در مدتی كه رؤسای وفود در مدینه می*ماندند به دستور رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ برخی از اصحاب به آنان قرآن و احكام شریعت تعلیم می*كرد.[16] آن حضرت هر كس كه بهتر قرآن می*خواند به امامت جماعت آنان می*گماشت. زمانی وفد جعفی به مدینه آمد؛ این طایفه خوردن «قلب» را جایز نمی*دانستند حضرت فرمود: اسلام شما جز به خوردن قلب كامل نمی*شود،* آنگاه قلب بریان شده*ای را برای آنان آوردند. سلمه بن یزید، رئیس طایفه*ی مزبور در خوردن اولین لقمه، دستش لرزید، حضرت فرمود: بخور و او خورد و البته در شعری گفت: در حالی كه انگشتان دستم می*لرزید از روی كراهت قلب را خوردم: علی أنی أكلتُ القلب كَرْهَا و تُرْعَدُ حین مسَّتْهُ بنانی[17] یكی از اقدام رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نصب رئیس برای قبیله بود كه البته از میان همان متنفذان انتخاب می*شد. بدین ترتیب رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ حاكمیت سیاسی مدینه را بر قبایل تحكیم می*كردند. در نامه*ای كه برای وفد جعفی نوشته شده به صراحت تعبیر «انی استعملك علی مُرّان و...» درباره*ی قیس بن سلمه آمده است.[18] درباره*ی صُرَد بن عبدالله اَزْدی نیز آمده كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ او را حاكم مسلمانان طایفه*ی خود كرد.[19] قیس بن حُصَین نیز از طرف رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ حاكم قبیله بنی*حارث بن كعب شدند.[20] مسأله*ی امنیت قبایل كه پیش از این بدان اشاره كردیم، برای آنها بسیار مهم بود، آنان طالب «امان الله و امان رسوله» و «ذمّه الله و ذمّه رسوله» بودند. در نامه*هایی كه برای قبایل نوشته شده معمولاً به این مسأله توجه شده است. تعبیر دیگری كه در نامه*ای جهت «وفد مَهره» نوشته شده آمده است كه «هذا كتابٌ من محمد و رسول اللهِ لمَهْری بن الابیض علی من آمَنَ به من مَهْره ألاّ یُؤْكَلُوا... و من آمن به فله ذمّه الله و ذمّه رسوله.»[21] درباره*ی «لا یؤكلوا» آمده است كه: «ای لایغار علیهم»؛ یعنی نباید مورد غارت قرار گیرند. این همان امنیتّی است كه قبایل نو مسلمان خواستار آن بودند. -------------------------------------------------------------------------------------------------------- [1] . طبقات الكبری، ج1، ص338. [2] . خداوند در آیه*ی 14 در سوره*ی حجرات درباره*ی اعراب نو مسلمان فرمود: «اعراب بادیه نشین گفتند: ایمان آوردیم. بگو: ایمان نیاورده*اند، بگویید كه تسلیم شده*ایم، و هنوز ایمان در دلهایتان داخل نشده است. و اگر خدا و پیامبرش را اطاعت كنید از ثواب اعمال شما كاسته نمی*شود، زیرا خدا آمرزنده مهربان است. مؤمنان كسانی هستند كه به خدا و پیامبر او ایمان آورده*اند و شك نكرده*اند و با مال و جان خویش در راه خدا جهاد كرده*اند. اینان راستگویانند.» [3] . المغازی، ج3، ص962. [4] . و این همان است كه خداوند در سوره*ی حجرات از آن یاد می*كند كه با اسلام آوردن بر سر رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ منت می*گذارند، در حالی كه خدا به خاطر هدایت*شان، باید بر ایشان منت بگذارد. [5] . اسراء/32. [6] . المغازی، ج1، صص968 ـ 963؛ امتاع الاسماع، ج1، صص493 ـ 490؛ طبقات الكبری، ج1، صص313 ـ 312. [7] . طبقات الكبری، ج1، ص298 (وفد ثعلبه). [8] . همان، ج1، ص299 (وفد سعد بن بكر). [9] . همان، ج1، ص302، و نكـ : صص317، 319، 324. [10] . همان، ج1، ص349. [11] . همان، ج1، ص304؛ و نمونه*ی دیگر ص310 و نمونه*ی دیگر 350؛ بدین ترتیب معلوم می*شود كه مسح كردن و تبرك به رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ جستن سنت مرسوم بوده است. [12] . یكی دیگر نیز نامش «غاوی بن عبدالعزی» بود كه رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ او را «راشد بن عبدالله» نامیدند؛ طبقات الكبری، ج1، ص308 كما این كه طایفه*ی «بنوغیان» را «بنورَشْدان» خواندند؛ طبقات، ج1، ص333. [13] . طبقات الكبری، ج1، ص307. [14] . همان، ج1، ص348. [15] . طبقات الكبری، ج1، ص316. [16] . طبقات الكبری، ج1، ص324. [17] . طبقات الكبری، ج1، صص325 ـ 324؛ اینان نتوانستند طاقت بیاورند مخصوصاً وقتی در مورد مادرشان از حضرت سئوال كردند كه علی*رغم خیرات فراوان دخترانش را زنده بگور كرده جایگاهش كجاست؟، حضرت فرمودند: جهنم است؛ آنها در بازگشت مرتد می*شدند. [18] . همان، ص325 و نیز نكـ : ص327. [19] . همان، ج1، ص338. [20] . همان، ج1، ص340. [21] . همان، ج1، ص355. رسول جعفريان ـ تاريخ سياسي اسلام (سيره* رسول خدا)، ص653

[لیلی]

معجزات پیامبر اسلام(ص)

معجزات پیامبر اسلام(ص) یكی از دلایل بر نبوت پیامبران ارئه معجزه از ناحیه پیامبران الهی به پیروان و مردم می باشد. پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ درراستای نبوت و پیامبری خویش دارای معجزات متعدد و گوناگونی بود كه در این نوشتار به برخی از آنها اشاره می شود: 1. از حضرت ابی عبدالله (جعفر بن محمد) صادق - علیهما السلام - در حدیثی نقل شده كه چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ متولد شد شیطان (از رفتن به) آسمانهای هفتگانه ممنوع شد؛ و شیاطین بواسطه ستارگان رانده شدند، و قریش گفتند: این (نشانه) بپا شدن رستاخیزی است كه از اهل كتاب می شنیدیدم آن را ذكر می كردند؛ تا این كه گفت: صبح آن روزیكه پیغمبر بدنیا آمده بود، بتها وارد صبح شدند در حالی كه همگی برو در افتاده بودند؛ و در آن شب ایوان كسری لرزید وچهارده كنگره اش افتاد، دریاچه ساوه فرو رفت، و آتشهای (آتشكده های فارس) كه از هزار سال پیش از آن خاموش نشده بود خاموش شد تا این كه گفت: وطاق كسری از میان شكست، و آن قسمت از دجله كه پر آب بود شكافته شد (چون سد شكست و آبی كه پشت سد جمع شده بود رخنه پیدا كرده سرازیر شد) ، و در آن شب نوری ازطرف حجاز انتشار یافته بعد درخشید تا بمشرق رسید، و تخت هیچ پادشاهی از پادشاهان دنیا باقی نماند مگر این كه صبح آن روز وارونه بود و پادشاه هم لال شده بود و آن روز نحن نمی گفت، و علم كاهنین گرفته شد و جادوی جادو گران نابود شد و هیچ شیطانی (از آنها كه رفیق كاهنین بودند و اخبار شد و جادوی جادوگران نابود شد و هیچ شیطانی (از آنها كه رفیق كاهنین بودند و اخبار را از آسمانها استراق سمع كرده بر فقاشان می رساندند) در عرب باقی نمانده مگر این كه از (رفتن نزد) رفیقش ممنوع شد تا این كه گفت: آمنه فرمود: بخدا قسم! فرزندم بهدنیا آمد و با دستش خودش را از (افتادن) زمین نگهداری كرد؛ و بعد سر طرف آسمان بلند كرده بآسمان نظر انداخت، سپس از او نوری بیرون آمد كه همه چیز برای او روشن شد؛ و در آن پرتو از گوینده ای شنیدم كه می گفت، تو سرور و آقای مردمان را بدنیا آوردی، او را محمد نام گذار. 2. برای ما حدیث نموده اند از براء بن عازب كه گفت: هنگامی كه رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ بكندن خندق امر نمود، سنگ بزرگ و سختی در عرض خندق برایش نمایان شد كه كلنك ها در آن كار نمی كرد، پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ آمد و چون آن را دید جامه اش را گذاشته؛ و كلنك به دست گرفته فرمود: بسم الله، و ضربتی بآن سنگ وارد آورده یك سوم آن را شكست؛ و فرمود الله اكبر، كلید های شام بمن داده شد؛ بخدا قسم! من كاخهای قرمز آنجا را الساعه می بینم، سپس برای مرتبه دوم ضربتی وارد آورده فرمود: بسم الله، و یك سوم دیگرش را شكافت و فرمود: الله اكبر، كلیدهای فارس بمن داده شد و بخدا قسم! من كاخ سفید مدائن را می بینم، سپس سومین بار ضربتی زده بقیه آن سنگ را شكست و فرمود: الله اكبر، كلید های یمن بمن داده شد؛ و بخدا قسم! من دروازه های صنعاء را از اینجا می بینم. 3. برای ما حدیث نمده اند از ابان بن عثمان از حضرت صادق جعفر بن محمد - علیهما السلام - كه فرمود: روزی رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: تو باقی خواهی ماند تا فرزندم محمد بن علی بن حسین بن علی بی ابیطالب - علیهم السلام - را كه در توراه معروف به باقر است ملاقات كنی، پس هرگاه بدیدارش نائل شدی از من سلامش برسان؛ پس جابر خدمت علی بن الحسین - علیهما السلام - شرفیاب شده و محمد بن علی علیهما السلم را بصورت پسر بچه ای نزد ایشان دید؛ بوی گفت: ای پسر! رو بمن بیا پس روی آورد؛ بعد گفت: پشت بگردان پشت گردانید، جابر گفت، به پروردگار كعبه قسم! خصلتها و رفتار پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله ـ است، سپس رو بحضرت علی بن الحسین - علیهما السلام - نموده عرض كرد: این كسیت؟ فرمود: این فرزندم و صاحب این امر (امامت) پس از من محمد باقر - علیه السلام - است، جابر از جا بلند شده روی دو پای آنحضرت افتاده آنها را می بوسید و می گفت: ای فرزند رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ! جانم فدای جانت باد، سلام پدرت را بپذیر، رسول خدا ترا سلام می رساند، تا آخر حدیث. 4. برای ما حدیث كرده اند از عبد الله بن عباس كه گفت: رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ بعلی - علیه السلام - فرمود: یا علی! تو جانشین منی بر امتم؛ تا این كه فرمود: یا علی! مژده باد ترابشهادت چون تو پس از من مظلوم و كشته خواهی شد، علی - علیه السلام - گفت: یا رسول الله! آیا این عمل در سلامتی دین من خواهد بود؟ فرمود: یا علی! در سلامتی دین تست؛ تو هرگز لغزش پیدا نمی كنی و از راه بدر نمی روی، و اگر تو نبودی حزب خدا پس از من شناخته نمی شد. 5. برای ما حدیث كرده اند از ابان بن عثمان از حضرت ابی عبدلله جعفر بن محمد صادق - علیه السلام - كه فرمود: هنگامی كه پیغمبر خدا صلّی الله علیه و آله ـ بآسمان برده شد، تا این كه فرمود: چون صبح نمود بقریش فرمودند: خداوندی كه جلالش بزرگست مرا به بیت المقدس برده سیرم داد، و آثار پیغمبران را بمن نمود؛ و من در فلان موضع به قافله ای گذشتم كه شتری گم كرده بودند پس از آبشان آشامیده و باقیمانده اش را ریختم ابوجهل (بسایرین) گفت: فرصتی بدست شما آمد؛ از وی بپرسید چند پایه و چه مقدار قندیلهای آنجا بود: پس عرض كردند: یا محمد! اینجا اشخاصی هستند كه بیت المقدس رفته و دیده اند پس برای ما پایه ها و قندیلها و محرابهایش را تصیف كن آنگاه جبرئیل آمده و صورت بیت المقدس را مقابل صورتش آویزان نمود؛ آن حضرت شروع كرد به آنها از آن چه می پرسیدند خبر می داد، و چون بایشان خبر داد، گفتند: تا قافه وارد شود و از آن چه تو گفتی از آن ها سؤال كنیم،رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ بآنها فرمود: تصدیق این مطلب این است كه تا قافله با طلوع خورشید برای شما پدیدار می شود و جلو آنها شتری خاكستری است، پس چون صبح شد روی آورده و بگردن ه می نگریستند، و می گفتند: الآن خورشید طلوع می كند، پس در آن میان كه آنها در این حالت بودند هنگامی كه قرص خورشید نمایان شد قافله نیز برای آنها نمودار شد كه در جلو شتری خاكستری داشتند، از اهل قافله راجع بآنچه رسول خدا صلّی الله علیه و آله ـ فرموده بود سؤال كردند، آنها گفت: بلی! چنین بوده است، شتر ما در فلان محل گم شد؛و ما آب را گذاشته بودیم و چون صبح نمودیم آن آب ریخته شده بود، و (متأسفانه) آن معجزه هم برای آنها جز سركشی نیفزود. محمد بن احسن الحرالعاملي - اثبات الهداة، ترجمه احمد جنتي، ج1، ص 533

[لیلی]

معراج پیامبر اسلام(ص)

معراج پیامبر اسلام(ص) یكى از معجزه هاى پیامبر گرامى اسلام- صلى الله علیه وآله - كه نص قرآن ـ در ابتداى سوره ى اسراء و سوره نجم ـ و احادیث فراوان و اتفاق مسلمانان بر وقوع آن دلالت مى كند، معراج آن حضرت است، و آن سیر شبانه ى حضرت از مسجد الحرام به مسجد الاقصى و عروج از آن جا به آسمان ها و عوالم دیگر و بازگشت ایشان در همان شب به جایگاه نخست مى باشد. سه نظریه عمده در باره جسمانى و یا روحانى بودن معراج وجود دارد: 1. سیر و معراج، جسمانى و در حال بیدارى بوده است؛ 2. هر دو روحانى بوده است؛ 3. سیر از مكه تا بیت المقدس جسمانى و عروج به آسمان ها و ملكوت روحانى بوده است[1]. اكثریت قاطع دانشمندان شیعى و سنى دیدگاه اول را پذیرفته اند. برخى نیز دیدگاه دوم و دسته اى هم نظریه سوم را بیان مى كنند. هر یك از سه گروه، دلیل هایى براى اثبات گفته ى خود ارائه مى كنند كه در این جا تنها به برخى از مشهورترین آن ها اشاره مى كنیم: 1. استدلال به آیه ى: (سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِی بارَكْنا حَوْلَهُ...)؛[2] پاك و منزه است خدایى كه بنده اش را در یك شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصى ـ كه گرداگردش را پر بركت ساخته ایم ـ برد... . مفسران در استدلال به این آیه براى جسمانى بودن معراج گفته اند: اولا، خداوند در ابتداى بیان این واقعه در كتاب مقدسش، از خود به تسبیح و تنزیه یاد مى كند: (سُبْحانَ الَّذِی أَسْرى بِعَبْدِهِ) و این نشان دهنده ى وقوع یك امر فوق العاده مهم و بزرگ است و اگر معراج تنها روحانى و مربوط به قلب پیامبر- صلى الله علیه وآله - بود، امر مهم و بزرگى به شمار نمى آمد، آن گونه كه در بیان آن نیاز به تسبیح و تقدیس باشد. ثانیاً، اگر معراج حضرت روحانى بود، مى فرمود: «بروح عبده»؛ یعنى روح او را سیر داد، ولى در آیه تعبیر به «عبده» شده است و متبادر از لفظ «عبد»، همان شخصیت خارجى است كه از تن و روان ـ با هم ـ تركیب شده است؛ همان گونه كه در سایر موارد استعمال این لفظ (عبد) در قرآن مجید[3]، مراد هویت و شخصیت خارجى است. 2. خداوند متعال در سوره ى نجم درباره ى این قضیه مى فرماید: (ما كَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأى)؛[4] دل آنچه را كه دیده تكذیب نكرد» اگر معراج فقط روحانى بود، سخن گفتن از تكذیب دل توسط دیده بى معنا بود. و نیز در همین سوره مى فرماید: (ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى)؛[5] چشم (محمد در شب معراج) نلغزید و طغیان نكرد. این آیه نیز بیانگر آن است كه رؤیت (دیدن) در شب معراج به وسیله ى چشم عنصرى (بصر) بوده است. این دو آیه و همچنین آیات دیگر سوره نجم، گواه بر این است كه معراج و سیر ملكوتى حضرت با همین بدن عنصرى و در حالت بیدارى انجام گرفته است. 3. اگر معراج حضرت جسمانى نبود، دلیلى براى نگرانى امّ هانى[6](همسر پیامبر) در انتشار این خبر و تكذیب قریش و نیز سست شدن ایمان ضعیف برخى از مسلمانان وجود نداشت. 4. در كتب تاریخ و احادیث، وسیله ى به معراج رفتن حضرت نیز تعریف و توضیح داده شده است كه حضرت با بُراق (وسیله اى سریع و داراى بال[7]) این سفر ملكوتى را انجام داده اند؛ و اگر معراج ایشان روحانى بود نیازى به چنین مركبى وجود نداشت. ارزیابى معراج از دیدگاه علم یكى از آرزوهاى بسیار دیرینه بشر، مسافرت به فضا و تسخیر كردن كرات دیگر بوده است كه این آرزوى دیرینه، امروزه ـ در قرن بیستم و پس از آن ـ توسط دانشمندان تحقق یافته و دانشمندان با ساختن فضاپیماها و آپولوها توانسته اند بشر را به كرات دیگر برسانند. امروزه وسایلى وجود دارد كه انسان مى تواند بر جاذبه ى زمین چیره شود و به فضا سفر كرده، كرات دیگر را تسخیر كند. با توجه به این نكته، مشكل هایى كه در سفر معراج در زمان هاى گذشته تصور مى شد؛ از قبیل نبودن وسایل نقلیه سریع امروزى، نبودن هوا، بى وزنى، گرماى سوزان، اشعه هاى خطرناك، امروزه با پیشرفت هاى علمى صورت گرفته، بر طرف شده است، و بشر توانسته است با نیروى علم بر آن ها پیروز شود و افرادى به كرات دیگر سفر كرده و مدت هاى طولانى در آن جا بمانند. البته باید توجه داشت كه تحقق معراج با ویژگى هایى كه دارد، حتى با علوم پیشرفته امروزى نیز قابل دستیابى نیست و اساساً معجزه هاى پیامبران این گونه است؛ اما آنچه كه گفته شد، مى تواند استبعاد علمى این واقعیت را برطرف سازد. آنچه لازم است، محال نبودن معجزه از نظر عقلى است؛ همین اندازه كه از نظر عقل امكان پذیر باشد، بقیه ى مسائل با استمداد از قدرت خداوند حل شدنى است. وقتى انسان بتواند با نیروى محدودش بر مشكلات یاد شده، پیروز شود، آیا با نیروى نامحدود الهى نمى تواند بر آن مشكلات و حتى بالاتر از آن ها پیروز گردد؟! بر همین اساس، برخى از دانشمندان نوشته اند كه مسأله ى معراج پس از پذیرفتن نبوت و رسالت حضرت، مطرح مى شود؛ یعنى زمانى كه ما رسالت او را پذیرفتیم و باور كردیم كه جبرئیل (امین وحى) در لحظه ى كوتاهى فاصله آسمان ها تا زمین را مى پیماید و پیام وحى را به حضرت مى رساند؛ بنابراین، پیمودن این فاصله امرى ممكن خواهد شد و براى حضرت نیز امر ممكن تحقق پیدا كرده است[8]. و نیز داستان آصف بن برخیا كه مقدارى از علم كتاب را دارا بود و توانست با یك چشم برهم زدن، تخت بلقیس را از یمن به شام ببرد. این نمونه ها، شهادت مى دهد كه براى پیامبر اكرم- صلى الله علیه وآله - امرى ممكن تحقق یافته است، و خلاصه این كه معراج جسمانى، نه از نظر عقل غیر ممكن است و نه با علوم روز منافات دارد و اگر با دلیل هاى خاص خود، از آیات و روایات ثابت شود، جایى براى انكار آن از نظر علمى باقى نمى ماند. ------------------------------------------------------------------------------------------------- [1]. توصیه ها پرسش ها و پاسخ ها، جوادى آملى، ص74ـ75. [2]. اسراء، 1. [3]. مانند آیه 9 ـ 10 سوره علق و آیه 19 سوره جن. [4]. نجم، 16. [5]. نجم، 17. [6]. برخى نوشته اند كه معراج پیامبر- صلى الله علیه وآله (- از خانه ام هانى ـ خواهر على- علیه السلام ـ) آغاز شده است و از امّ هانى در این باره نقل مى كنند: «پیامبر آن شب در خانه من بود، پس از نماز عشا خوابید و ما هم خوابیدیم؛ پس از سپیده دم او ما را بیدار كرد، وقتى نماز صبح را با او گزاردیم ماجراى معراج را برایمان تعریف كرد، من به او گفتم: این سخن را با مردم مگو كه تو را به دروغ نسبت و آزارت مى دهند، فرمود: «به خدا خواهم گفت» ر. ك: زندگانى محمد (ص)، ص265. [7]. بحار الانوار، ج18، ص381. [8]. تفسیر كبیر، ج20، ص148ـ147. فاضل عرفان- مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه

[لیلی]

مباهله

مباهله هیئت نمایندگی «نجران» در مدینه بخش با صفای «نجران»، با هفتاد دهكده تابع خود، در نقطه مرزی حجاز و یمن قرار گرفته است. در آغاز طلوع اسلام، این نقطه تنها منطقه مسیحی نشین حجاز بود كه به عللی از بت پرستی دست كشیده، و به آیین مسیحیت گرویده بودند.[1] پیامبر اسلام به موازات مكاتبه با سران دول و مراكز مذهبی جهان، نامه ای به اسقف نجران،[2] «ابوحارثه» نوشت و طیّ آن نامه، ساكنان نجران را به آیین اسلام دعوت نمود. اینك مضمون نامه آن حضرت: «به نام خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب. (این نامه ای است) از محمّد پیامبر خدا به اسقف نجران: خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب را حمد و ستایش می كنم، و شماها را از پرستش «بندگان» به پرستش «خدا» دعوت می كنم. شما را دعوت می كنم كه از ولایت بندگان خدا خارج شوید و در ولایت خداوند وارد آیید، و اگر دعوت مرا نپذیرفتید (لااقل) باید به حكومت اسلامی مالیات (جزیه) بپردازید (كه در برابر این مبلغ جزیی از جان و مال شما دفاع می كند) و در غیر این صورت به شما اعلام خطر می شود.[3] و برخی از مصادر تاریخی شیعه اضافه می كند كه آن حضرت آیه مربوط[4] به اهل كتاب را، كه در آن همگی به پرستش خدای یگانه دعوت شده اند نیز نوشت. نمایندگان پیامبر وارد نجران شده، نامه پیامبر را به اسقف نجران دادند. وی نامه را با دقت هر چه تمامتر خواند. و برای تصمیم، شورایی مركب از شخصیت های بارز مذهبی و غیر مذهبی تشكیل داد. یكی از افراد طرف مشورت، «شرحبیل» بود كه به عقل و درایت و كاردانی معروفیت كامل داشت. وی در پاسخ «اسقف»، چنین اظهار نمود: اطلاعات من در مسائل مذهبی بسیار ناچیز است. بنابر این، من حق ابراز نظر ندارم، و اگر در غیر این موضوع با من وارد شور می شدید؛ می توانستم راه حلهایی در اختیار شما بگذارم. اما ناچارم مطلبی را تذكر دهم و آن اینكه: ما مكرر، از پیشوایان مذهبی خود شنیده ایم: روزی منصب نبوت از نسل اسحاق به فرزندان «اسماعیل» انتقال خواهد یافت، و هیچ بعید نیست كه محمد كه از اولاد اسماعیل است، همان پیامبر موعود باشد! شورا نظر داد كه گروهی به عنوان «هیئت نمایندگی نجران» به مدینه بروند، تا از نزدیك با محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ تماس گرفته، دلائل نبوت او را مورد بررسی قرار دهند. بدین ترتیب، شصت تن از ارزنده ترین و داناترین مردم «نجران» انتخاب گردیدند، كه در رأس آنان سه تن پیشوای مذهبی قرار داشت: 1 ـ «ابوحارثه بن علقمه»، اسقف اعظم نجران كه نماینده رسمی كلیساهای روم در حجاز بود. 2 ـ «عبدالمسیح»، رئیس هیئت نمایندگی كه به عقل و تدبیر و كاردانی معروفیت داشت. 3 ـ «اَیهَم» كه فردی كهنسال و یكی از شخصیت های محترم ملت نجران به شمار می رفت.[5] هیئت نمایندگی، طرف عصر در حالی كه لباس های تجملی ابریشمی بر تن، و انگشترهای طلا بر دست و صلیبها بر گردن داشتند، وارد مسجد شده به پیامبر سلام كردند. ولی وضع زننده و نامناسب آنها آن هم در مسجد، پیامبر را سخت ناراحت نمود. آنان احساس كردند كه پیامبر از آنان ناراحت شده است، اما علت ناراحتی را ندانستند. فوراً با عثمان بن عفان و عبدالرحمان بن عوف، كه سابقه آشنایی با آنان داشتند، تماس گرفتند، و جریان را به آنها گفتند. آنها اظهار داشتند كه حل این گره به دست علی بن ابی طالب است. وقتی به امیرمؤمنان مراجعه كردند، علی ـ علیه السّلام ـ در پاسخ آنها چنین گفت: شما باید لباسهای خود را تغییر دهید، و با وضع ساده، بدون زر و زیور به حضور حضرت بیایید. در این صورت، مورد احترام و تكریم قرار خواهید گرفت. نمایندگان نجران، با لباس ساده بدون انگشتر طلا، به محضر پیامبر شرفیاب شده، سلام كردند. پیامبر با احترام خاص، پاسخ سلام آنان را داد، و برخی از هدایایی را كه برای وی آورده بودند؛ پذیرفت. نمایندگان، پیش از آنكه وارد مذاكره شوند، اظهار كردند كه وقت نماز آنان رسیده است. پیامبر اجازه داد كه نمازهای خود را در مسجد مدینه، در حالی كه رو به مشرق ایستاده بودند، بخوانند.[6] مذاكره نمایندگان نجران گروهی از سیره نویسان و محدثان و مورخان اسلامی، متن مذاكره نمایندگان نجران را با پیامبر نقل كرده اند، ولی مرحوم سید بن طاوس، خصوصیات مذاكره و سرگذشت مباهله را دقیقتر و جامعتر و مبسوطتر از دیگران نقل كرده است. وی تمام خصوصیات مباهله را از آغاز تا پایان از كتاب مباهله «محمد بن مطلب شیبانی»[7] و كتاب عمل ذی الحجه «حسن بن اسماعیل» نقل كرده است.[8] ولی نقل تمام جزئیات این واقعه بزرگ تاریخی ـ كه متأسفانه برخی از سیره نویسان حتی در اشاره به آن كوتاهی نموده اند ـ از حوصله این كتاب خارج است. فقط گوشه ای از مذاكرات آنان را كه «حلبی» در سیره خود آورده است، در اینجا منعكس می نماییم.[9] پیامبر: من شما را به آیین توحید و پرستش خدای یگانه و تسلیم در برابر اوامر او دعوت می كنم. سپس آیاتی چند از قرآن برای آنان خواند. نمایندگان نجران: اگر منظور از اسلام، ایمان به خدای یگانه جهان است، ما قبلاً به او ایمان آورده و به احكام وی عمل می نماییم. پیامبر: اسلام علائمی دارد و برخی از اعمال شما حاكی است كه به اسلام واقعی نگرویده اید. چگونه می گویید كه خدای یگانه را پرستش می كنید، در صورتی كه شماها «صلیب» را می پرستید، و از خوردن گوشت خوك پرهیز نمی كنید و برای خدا فرزند معتقدید؟ نمایندگان نجران: ما او را خدا می دانیم، زیرا او مردگان را زنده كرد، و بیماران را شفا بخشید، و از گِل پرنده ای ساخت و آن را به پرواز درآورد، و تمام این اعمال، حاكی است كه او خدا است! پیامبر: نه! او بنده خدا و مخلوق او است كه او را در رحم مریم قرار داد، و این قدرت و توانایی را خدا به او داده بود. یك نفر از نمایندگان: آری او فرزند خداست زیرا مادر او مریم، بدون اینكه با كسی ازدواج كند، او را به دنیا آورد. پس ناچار باید پدر او همان، خدای جهان باشد. در این موقع فرشته وحی نازل گردید و به پیامبر گفت كه به آنان بگوید: وضع حضرت عیسی از این نظر مانند حضرت آدم است كه او را با قدرت بی پایان خود، بدون اینكه دارای پدری و مادری باشد از خاك آفرید.[10] و اگر نداشتن پدر، گواه بر این باشد كه او فرزند خدا است، پس حضرت آدم برای این منصب شایسته تر است، زیرا او نه پدر داشت و نه مادر! نمایندگان نجران: گفتگوهای شما ما را قانع نمی كند. راه این است كه در وقت معینی با یكدیگر مباهله كنیم، و بر دروغگو نفرین بفرستیم، و از خداوند بخواهیم دروغگو را هلاك و نابود كند.[11] در این موقع پیك وحی نازل گردید و آیه مباهله را آورد و پیامبر را مأمور ساخت تا با كسانی كه با او به مجادله و محاجه بر می خیزند و زیر بار حق نمی روند؛ به مباهله برخیزد، و طرفین از خداوند بخواهند كه افراد دروغگو را از رحمت خود دور سازد. اینك آیه مباهله: «فمن حاجّك فیه من بعد ما جائك من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم و نسائنا و نسائكم و انفسنا و انفسكم ثمّ نبتهل فنجعل لعنت الله علی الكاذبین»[12] : هر كس پس از روشن شدن جریان با تو مجادله كند، بگو بیایید فرزندان و زنان و نزدیكان خود را گرد آوریم و لابه كنیم و بنالیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم. طرفین به فیصله دادن مسأله از طریق مباهله آماده شدند، و قرار شد كه فردا همگی برای مباهله آماده شوند. پیامبر به مباهله می رود سرگذشت مباهله پیامبر اسلام، با هیئت نمایندگی نجران، از حوادث جالب و تكان دهنده و شگفت انگیز تاریخ اسلامی می باشد. اگر چه برخی از مفسران و سیره نویسان، در نقل جزئیات و تحلیل آن كوتاهی ورزیده اند، ولی گروه زیادی مانند زمخشری در كشاف،[13] و امام رازی در تفسیر خود،[14] و ابن اثیر در كامل،[15] در این باره داد سخن را داده اند. اینك ما در اینجا بخشی از گفتار زمخشری را منعكس می نماییم: وقت مباهله فرا رسید. قبلاً پیامبر و هیئت نمایندگی «نجران»، توافق كرده بودند كه مراسم مباهله در نقطه ای خارج از شهر مدینه، در دامنه صحرا انجام بگیرد. پیامبر از میان مسلمانان و بستگان خود، فقط چهار نفر را برگزید كه در این حادثه تاریخی شركت نمایند. این چهار تن، جز علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ و فاطمه دختر پیامبر و حسن و حسین كس دیگر نبود، زیرا در میان تمام مسلمانان نفوسی پاكتر، و ایمانی استوارتر از ایمان این چهار تن، وجود نداشت. پیامبر، فاصله منزل و نقطه ای را كه قرار بود در آنجا مراسم مباهله انجام بگیرد، با وضع خاصی طی نمود. او در حالی كه حضرت حسین را در آغوش[16] و دست حضرت حسن را در دست داشت و فاطمه به دنبال آن حضرت و علی بن ابی طالب پشت سر وی حركت می كردند؛ گام به میدان مباهله نهاد و پیش از ورود به میدان «مباهله» به همراهان خود گفت: من هر موقع دعا كردم، شما دعای مرا با گفتن آمین بدرقه كنید. سران هیئت نمایندگی نجران، پیش از آنكه با پیامبر روبرو شوند به یكدیگر می گفتند: هرگاه دیدید كه «محمد» افسران و سربازان خود را به میدان مباهله آورد، و شكوه مادی و قدرت ظاهری خود را نشان ما داد در این صورت وی یك فرد غیر صادق است و اعتمادی به نبوت خود ندارد. ولی اگر با فرزندان و جگرگوشه های خود به «مباهله» بیاید و با یك وضع وارسته از هر نوع جلال و جبروت مادی، رو به درگاه الهی گذارد؛ پیداست كه پیامبری راستگو است و به قدری به خود ایمان و اعتقاد دارد كه نه تنها حاضر است خود را در معرض نابودی قرار دهد، بلكه با جرأت هر چه تمامتر، حاضر است عزیزترین و گرامی ترین افراد نزد خود را نیز در معرض فنا و نابودی واقع سازد. سران هیئت نمایندگی در این گفتگو بودند، ناگهان قیافه نورانی پیامبر با چهار تن دیگر كه سه تن از آنها شاخه های شجره وجود او بودند، نمایان گردید. همگی با حالت بهت زده و تحیر به چهره یكدیگر نگاه كردند، و از اینكه او جگرگوشه های معصوم و بی گناه، و یگانه دختر و یادگار خود را به صحنه مباهله آورده است؛ انگشت تعجب به دندان گرفتند. آنان دریافتند كه پیامبر، به دعوت و دعای خود اعتقاد راسخ دارد و گرنه یك فرد مردد، عزیزان خود را در معرض بلای آسمانی و عذاب الهی قرار نمی دهد. اسقف نجران گفت: من چهره هایی را می بینم كه هر گاه دست به دعا بلند كنند و از درگاه الهی بخواهند كه بزرگترین كوهها را از جای بكند، فوراً كنده می شود. بنابر این، هرگز صحیح نیست ما با این قیافه های نورانی و با این افراد بافضیلت، مباهله نماییم؛ زیرا بعید نیست كه همه ما نابود شویم، و ممكن است دامنه عذاب گسترش پیدا كند و همه مسیحیان جهان را بگیرد و در روی زمین یك مسیحی باقی نماند![17] انصراف هیئت نمایندگی از مباهله هیئت نمایندگی با دیدن وضع یادشده، وارد شور شدند و به اتفاق آراء تصویب كردند كه هرگز وارد مباهله نشوند، و حاضر شدند كه هر سال مبلغی به عنوان «جزیه» (مالیات سالانه) بپردازند و در برابر آن، حكومت اسلامی از جان و مال آنان دفاع كند. پیامبر رضایت خود را اعلام كرد، و قرار شد هر سال در برابر پرداخت یك مبلغ جزیی، از مزایای حكومت اسلامی برخوردار گردن د. سپس پیامبر فرمود: عذاب، سایه شوم خود را بر سر نمایندگان مردم نجران گسترده بود و اگر از در ملاعنه و مباهله وارد می شدند، صورت انسانی خود را از دست داده، در آتشی كه در بیابان برافروخته می شد، می سوختند و دامنه عذاب به سرزمین «نجران» كشیده می شد. از عایشه نقل شده است: روز مباهله، پیامبر اسلام چهار تن همراهان خود را زیر عبای مشكی رنگی وارد كرد و این آیه را تلاوت نمود: «انّما یرید الله لیذهب عنكم الرجس اهل البیت و یطهّركم تطهیراً». سپس زمخشری، به بیان نكات آیه مباهله پرداخته و در پایان بحث می نویسد: سرگذشت مباهله و مفاد این آیه، بزرگترین گواه بر فضیل اصحاب كساء بوده و سندی زنده بر حقانیت آیین اسلام است. صورت صلح نامه هیئت نمایندگی نجران، از پیامبر درخواست كردند كه مقدار مالیات سالانه آنان، در نامه نوشته شود و در آن نامه امنیت منطقه «نجران»، از طرف پیامبر تضمین گردد. امیرمؤمنان به فرمان پیامبر نامه زیر را نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان: این نامه ای است از محمد رسول خدا، به ملت نجران و حومه آن. حُكم و داوری محمد درباره تمام املاك و ثروت ملت نجران این شد كه: اهالی «نجران» هر سال دوهزار لباس كه قیمت هر یك از چهل درهم تجاوز نكند به حكومت اسلامی بپردازند. آنان می توانند نیمی از آن را در ماه صفر، و نیم دیگر را در ماه رجب پرداخت كنند و هرگاه از ناحیه «یمن»، آتش جنگ شعله ور گشت باید ملت نجران به عنوان همكاری با دولت اسلامی، سی زره، سی اسب، سی شتر، به صورت عاریه مضمونه در اختیار ارتش اسلام بگذارند و پذیرایی نمایندگان پیامبر در سرزمین نجران به مدت یك ماه، بر عهده آنان است. و هر موقع نماینده ای از ناحیه وی به سوی آنان آمد؛ باید از او پذیرایی نمایند و جان و مال و سرزمینها و معابد ملت نجران در امان خدا و رسول او است؛ مشروط بر اینكه از هم اكنون، از هر نوع رباخواری خودداری كنند و در غیر این صورت ذمه محمد از آنان بری بوده، تعهدی در برابر آنان نخواهد داشت.[18] این نامه روی پوست سرخی نوشته شد و دو نفر از یاران پیامبر به عنوان گواه زیر آن را امضاء نمودند. سرانجام، پیامبر نامه را مهر نمود و به سران هیئت داد. این صلحنامه كه مفاد آن را به طور اجمال در اینجا منعكس نمودیم، از شدت عدالت و دادگستری رهبری عالیقدر حكایت كرده و می رساند كه حكومت اسلامی، بسان دولتهای زورمند جهان نبوده، كه از ضعف و بیچارگی طرف سوءاستفاده كند مالیات های سنگین را بر طرف تحمیل نماید؛ بلكه در تمام لحظات، روح مسالمت و دادگری و اصول انسانی را در نظر گرفته گام از آن فراتر نمی نهاد. بزرگترین سند فضیلت داستان مباهله و آیه ای كه در این باره نازل گردیده است، در طول تاریخ شیعه بزرگترین سند افتخار و فضیلت بوده است؛ زیرا الفاظ و مفردات آیه حاكی است كه همراهان پیامبر در چه پایه از فضیلت قرار داشتند. در این آیه، علاوه بر اینكه حسن و حسین را فرزندان پیامبر و فاطمه را یگانه زن منتسب به خاندان او خوانده است، از شخص علی ـ علیه السّلام ـ به عنوان «انفسنا» تعبیر آورده است و آن شخصیت عظیم جهان انسانی را به منزله جان پیامبر دانسته است. چه فضیلتی بالاتر از این كه یك شخص از نظر معنویت و فضیلت به پایه ای برسد كه خداوند بزرگ او را به منزله جان و روح پیامبر بخواند. آیا این آیه گواه بر برتری امیرمؤمنان بر تمام مسلمانان جهان نیست؟ فخر رازی، كه روش او در بحثهای كلامی و مسائل مربوط به امامت، بر همه روشن است؛ استدلال شیعه را ذكر كرده و مطلب را با اعتراض كوچك و ناچیزی كه پاسخ آن بر اهل معرفت مخفی نیست، به پایان رسانیده است. از روایاتی كه از پیشوایان مذهبی ما وارد شده است، استفاده می شود كه موضوع مباهله اختصاص به پیامبر نداشته و هر فرد مسلمانی در مسائل مذهبی می تواند با مخالفان خود به مباهله برخیزد. طرز مباهله و دعای آن، در كتاب های حدیث وارد شده، برای اطلاع بیشتر به كتاب «نورالثقلین»[19] مراجعه بفرمایید. در رساله حضرت استاد علامه طباطبائی چنین می خوانیم: مباهله یكی از معجزات باقی اسلام است، و هر فرد با ایمانی به پیروی از نخستین پیشوای اسلام می تواند در راه اثبات حقیقتی از حقایق اسلام با مخالف خود به مباهله بپردازد، و از خداوند جهان درخواست كند كه طرف مخالف را كیفر بدهد و محكوم سازد.[20] ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- [1] یاقوت حموی در معجم البلدان ج 5 / 267 ـ 266 علل گرایش آنان را به آیین مسیح بیان كرده است. [2] اسقف، معرب كلمه یونانی «اپسكوب» به معنای رقیب و ناظر است و هم اكنون نشانه یك منصب روحانی ما فوق كشیش می باشد. [3] بحار الانوار، ج 21 / 285. [4] منظور آیه: قل یا اهل الكتاب تعالوا الی كلمه سواء بیننا و بینكم می باشد ـ سوره آل عمران / 64، بحار ج 21 / 287. [5] تاریخ یعقوبی، ج 2 / 66. [6] سیره حلبی، ج 3 / 239. [7] محمد بن عبدالله بن محمد بن عبیدالله بن البهلول بن همان بن مطلب، متولد سال 297 و متوفای 387 می باشد. [8] كسانی كه می خواهند به تمام خصوصیات این واقعه تاریخی واقف شوند، به كتاب «اقبال» مرحوم ابن طاوس، صفحه 496 ـ 513 مراجعه نمایند. [9] سیره حلبی، ج 3 / 239. [10] منظور آیه ان مثل عیسی عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن فیكون (سوره آل عمران / 59 ) است. [11] بحار ج 21 / 32، ولی از آیه مربوط به مباهله و از سیره حلبی استفاده می شود كه موضوع مباهله را خود پیامبر پیشنهاد كرد. همچنانكه جمله «تعالو ا ندع ابنائنا» از آن حكایت می كند. [12] سوره آل عمران / 61. [13] زمخشری در كشاف ج 1 / 282 و 283. [14] مفاتیح الغیب، ج 2 / 471 و 472. [15] ابن اثیر در كامل ج 2 / 11. [16] در برخی از روایات وارد شده است: پیامبر دست حسن و حسین را گرفته بود، و علی پیش روی پیامبر و فاطمه پشت سر آن حضرت حركت می كردند ـ بحار، ج 21 / 338. [17] دانشمند بزرگوار شیعه، در كتاب «اقبال» نقل می كند: در روز مباهله گروه زیادی از انصار و مهاجر، به نزدیكی نقطه ای كه قرار بود مراسم مباهله در آنجا انجام بگیرد، آمده بودند. ولی پیامبر از منزل با همان چهار نفر حركت كرد، و در محل مباهله جز این پنج نفر از مسلمانان كس دیگر نبود. پیامبر وارد محل مباهله شد و عبای خود را از دوش برگرفت و بر روی دو درخت بیابانی كه نزدیك یكدیگر بودند افكند، و با همان هیئت پنج نفری كه از منزل خود حركت كرده بود زیر سایه عبا قرار گرفتند، و هیئت نمایندگی نجران را به مباهله دعوت نمود. [18] فتوح البلدان / 76. [19] ج 1 / 292 ـ 291. [20] در برخی از روایات اسلامی نیز به این موضوع تصریح شده است، به كافی ج 2 كتاب دعا باب مباهله، صفحه 513 ـ 514 مراجعه فرمایید. جعفر سبحاني - فروغ ابديت، ج2، ص431

[لیلی]

افسانه غرانیق!

افسانه غرانیق! می گویند: سران قریش، مانند: «ولید»، «عاص»، «اسود» و «امیه» با پیامبر ملاقات نمودند و در خواست كردند كه برای رفع اختلاف، طرفین، خدایان یكدیگر را بپذیرند. در چنین موقعی سوره «الكافرون»، در پاسخ درخواست آنان نازل گردید؛ و پیامبر مأمور گشت كه در پاسخ آنها چنین بگوید: «لا اعبد ما تعبدون و لا انتم عابدون ما اعبد: من آنچه را شما می پرستید عبادت نمی كنم، و شما نیز پرستنده خدای من نخواهید بود». با این حال، پیامبر علاقه مند بود كه با قریش كنار بیاید و با خود می گفت: ای كاش دستوری نازل می گردید، كه فاصله ما را از قریش كمتر می ساخت. روزی در كنار كعبه با صدای دلنشین خود، سوره والنجم را می خواند؛ هنگامی كه به این دو آیه رسید: «أفرأیتم اللات و العزّی و مناه الثالثه الاخری:[1] مرا از «لات» و «عُزّی» و «منات» (نام های بتان بت پرستان بودند) خبر دهید». ناگهان شیطان بر زبان او، این دو جمله را جاری ساخت: تلك الغرانیق العلی منها الشفاعه ترتجی: اینها غرانیق[2] عالی مقامند، شفاعت آنها مورد رضایت است. سپس باقی آیات را خواند. هنگامی كه به آیه سجده رسید،[3] خود پیامبر و تمام حضار، اعم از مسلمان و مشرك در برابر بتها سجده كردند؛ جز ولید كه بر اثر پیری موفق به سجده نشد. غلغله و شادی در مسجد بلند شد؛ و مشركان گفتند كه: «محمد» خدایان ما را به نیكی یاد كرده است. خبر صلح «محمد» با قریش به گوش مهاجران مسلمانِ حبشه رسید. و صلح قریش با محمد وسیله شد كه گروهی از آنها از اقامتگاه خود (حبشه) برگشتند. ولی پس از بازگشت، دیدند وضع دومرتبه دگرگون شده و فرشته وحی بر پیامبر نازل گردیده و او را بار دیگر به پیكار با مشركان مأمور ساخته؛ و گفته است كه این دو جمله را شیطان بر زبان تو جاری ساخته است، و من هرگز چنین جمله هایی نگفته بودم!! در این مورد، آیه های 52 ـ54 سوره حج نازل گردید. این بود خلاصه افسانه غرانیق، كه طبری در تاریخ خود[4] آورده و خاورشناسان آن را با آب و تاب بیشتری نقل می كنند! یك محاسبه ساده پیرامون این افسانه شما فرض كنید كه «محمد» از برگزیدگان آسمانی نبود، اما هرگز نمی توان ذكاوت و كاردانی، و عقل و خردمندی او را انكار نمود. آیا هیچ خردمندی دست به چنین كاری می زند؟! هوشمندی كه مشاهده می كند صفوف پیروان او روز به روز فشرده تر و شكاف در صفوف دشمن بیشتر می شود، آیا كاری می كند كه دوست و دشمن را نسبت به او بدبین سازد؟ آیا شما باور می كنید، كسی كه تمام مناصب و ثروت قریش را، در راه آیین توحید ترك گفته بود، بار دیگر مروج آیین شرك و بت پرستی گردد؟ ما هرگز درباره یك فرد مصلح، یا سیاستمدار معمولی، چنین احتمالی را نمی دهیم؛ چه رسد به پیامبر خدا. قضاوت خِرد درباره این داستان 1 ـ آموزگاران و معلمان الهی به حكم عقل، پیوسته به وسیله نیروی عصمت از هر گونه خطا محفوظند؛ و اگر بنا شود آنان نیز در امور دینی دچار اشتباه و خطا شوند، اعتقاد مردم به آنان از بین می رود. بنابر این، باید چنین داستانهای تاریخی را با عقاید منطقی خود بسنجیم، و با عقاید محكم خود، متشابهات و مبهمات تاریخ را حل نماییم. به طور مسلم عصمت «محمد»، در تبلیغ آیین آسمانی، مانع از پیش آمد چنین حوادثی می باشد. 2 ـ پایه افسانه این است كه: «پیامبر در انجام وظیفه ای كه خدا بر دوش او گذارده بود، خسته شده بود، و انحراف و دوریِ بت پرستان، بر او سنگین می آمد؛ دنبال چاره ای بود، كه راهی برای اصلاح وضع آنها پیش بگیرد». ولی به حكمِ خرد، پیامبران باید بیش از حد صابر و بردبار باشند. در تحمل و شكیبایی ضرب المثل عام و خاص گردن د و هرگز فرار از جبهه را در سر نپرورانند. اگر این افسانه یك سرگذشت صحیح و پای بر جایی باشد؛ نشانه این است كه قهرمان گفتار ما عنان صبر و تحمل را از دست داده، روح او افسرده و خسته شده بود، و این مطلب با قضاوت خرد درباره انبیاء سازگار نیست. و نیز با آنچه از زندگانی آن حضرت از گذشته و آینده در دست داریم، قابل تطبیق نیست. سازنده این داستان، تصور نكرده است كه قرآن، بر بطلان این داستان گواهی می دهد؛ زیرا خدای پیامبر به او نوید داده است كه هرگز باطل در آن راه نخواهد یافت. چنانكه می فرماید: «لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه»[5] و نیز به او وعده قطعی داده كه در تمام دوران تاریخ بشریت، قرآن را از هرگونه پیش آمد بد نگاه خواهد داشت. چنانكه فرمود: «انّا نحن نزّلنا الذّكر و انّا له لحافظون»[6] با این حال، چطور رانده شده درگاه خدا (شیطان) توانست بر برگزیده خدا پیروز آید، و در قرآن او، باطلی را جای دهد؛ و قرآنی را كه اساس آن، مبارزه با بت پرستی است، مروج دستگاه بت پرستی سازد. شگفتا، سازنده این افسانه نغمه بسیار ناموزونی را در جای نامناسبی ساز كرده و در جایی بر توحید افترا بسته است كه چند لحظه قبل، خودِ قرآن به تكذیب آن برخاسته است. زیرا خدا در همین سوره، چنین می فرماید: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی: از روی هوس سخن نمی گوید، این قرآن نیست مگر وحیی كه به او نازل شده است». ولی چطور خدا با این نوید قطعی، پیامبر خود را بی نگهبان می گذارد و اجازه می دهد كه شیطان در دل و فكر او تصرف كند؟! این رشته از ادله عقلی برای كسانی كه، به نبوت و رسالت او ایمان دارند، سودمند است؛ ولی برای خاورشناسی كه به نبوت او ایمان ندارد، و برای بی ارزش ساختنِ آیین او دست به تشریح و نقل چنین افسانه ای می زند، این دلائل كافی نیست، باید از طریق دیگر با او وارد گفتگو شویم. تكذیب داستان از طریق دیگر متن تاریخ، حكایت می كند: هنگامی كه پیامبر این سوره را می خواند؛ بزرگان قریش، كه اكثراً از استوانه های فنِّ سخن و از قهرمانان میدان فصاحت و بلاغت بودند در مسجد حضور داشتند. از آن جمله ولید، حكیم و سخن ساز عرب، كه به خردمندی و هوشمندی در میان عرب معروفیت به سزایی داشت و همگی این سوره را تا پایان كه با آیه سجده ختم می شود گوش دادند و سجده كردند. ولی این جمعیت كه پایه گذاران فصاحت و بلاغت و نكته سنجان بودند؛ چطور به دو جمله ای كه مشتمل بر تعریف از خدایان آنها است؛ اكتفا كردند؟ در صورتی كه ما قبل و ما بعدِ این دو جمله، سراپا سرزنش و بدگویی از خدایان آنها است. سازنده این دروغ شاخدار، آنان را چگونه افرادی فرض كرده است؟ گروهی كه زبان آنها عربی بود، و در تمام جامعه عرب، از پی افكنان فن فصاحت و بلاغت شمرده می شدند، و كنایات و اشارات (تا چه رسد به تصریحات) زبان خود را بهتر از همه می فهمیدند، چگونه به دو جمله كوتاهی كه در تعریف خدایان آنهاست اكتفا كردند، و از جمله های قبل و بعد این دو جمله، غفلت ورزیدند؟ هرگز افراد عادی را نمی توان با این دو جمله آن هم در میان كلامی كه سراپا بدگویی از عقاید و رفتار آنان باشد فریفت، تا چه رسد به افراد دیگر. اینك ما آیات مربوطه را می نویسیم و به جای این دو جمله نقطه می گذاریم سپس همه را ترجمه می كنیم؛ شما ملاحظه كنید و ببینید آیا واقعاً می توان این دو جمله را در اثنای این آیات جای داد (كه همگی در ذم و بدگویی از بتان وارد شده است) یا نه؟ اینك آیات: أفرأیتم اللات و العزی، و مناه الثالثه الاخری....،....[7] ألكم الذكر و له الانثی تلك اذاً قسمه ضیزی ان هی الا اسماء سمیتموها انتم و آبائكم ما انزل الله بها من سلطان: مرا از لات و عزی و منات كه سومین بت است خبر دهید[8]... آیا پسر از آن شما است، و دخترخاص خدا است؟ این یك قسمت ظالمانه است. بتان جز نامهایی بیش نیستند كه شما و پدرانتان نامیده اید، و خدا هیچ حجتی درباره آنها نازل نكرده است». آیا یك مرد عادی حاضر می شود، با جمله های ضد و نقیض از دشمنی با پیامبری كه ده سال است تیشه بر ریشه آیین او زده، و موجودیت و استقلال او را به خطر افكنده است؛ دست بردارد و با او كنار بیاید؟ دلیل بر ردّ افسانه از نظر لغت دانشمند عالیمقام مصری، «عبده» می گوید: هرگز در لغت و اشعار عرب، لفظ «غرانیق» درباره خدایان به كار نرفته است و «غرنوق» و «غرنیق» كه در لغت آمده، به معنی یك نوع مرغ آبی و یا جوان سفید و زیباست؛ و هیچ یك از این معانی با معنای خدایان سازگار نیست. یكی از خاورشناسان به نام «سرویلیام مویر»، افسانه غرانیق را از مسلمات تاریخ شمرده است و گواه وی این است كه: سه ماه بیشتر از مهاجرت گروه نخست به حبشه نگذشته بود كه صلح محمد را با قریش شنیدند و به مكه بازگشتند. مسلمانانی كه به آن سرزمین مهاجرت كرده بودند، در پناه نجاشی آسوده می زیستند؛ اگر خبر نزدیكی محمد و صلح با قریش به آنها نرسیده بود، به هوس دیدار كسان خود به مكه بر نمی گشتند. بنابر این، محمد باید برای صلح جویی خود، وسیله ای به وجود آورده باشد و این وسیله همان داستان غرانیق است. ولی باید از این خاورشناس محترم پرسید: اولاً، چه لزومی دارد كه مراجعت آنها روی یك خبر صحیح باشد. روزی نیست كه بوالهوس ان و سودجویان هزاران خبر دروغ میان همنوعان خود پخش نكنند. چه بسا احتمال می رود، گروهی به منظور باز گرداندن آنها از حبشه، خبر صلح محمد را با قریش جعل كرده باشند؛ تا مسافران را به وسیله این خبر به سوی میهن خود باز گردانند. از این جهت، گروهی آن را باور كردند و برگشتند و عده ای گول این شایعات را نخوردند، و در اقامتگاه خود توقف نمودند. ثانیاً فرض كنید كه پیامبر خواسته كه از در صلح و صفا وارد شود؛ ولی مگر اساس صلح فقط بستگی به جعل این دو جمله داشت؟ بلكه یك وعده مساعد، یك سكوت مطلق پیرامون عقاید آنها، كافی بود كه قلوب آنها را به خود جلب نماید. به هر حال، برگشتنِ مسافران دلیل بر صحت این افسانه نیست و صلح و صفا نیز متوقف به گفتن این جمله نیز نیست. شگفت آورتر اینكه: برخی از آنان تصور كرده اند كه آیه های 52 ـ 54 سوره حج پیرامون «داستان غرانیق» نازل گردیده است!! --------------------------------------------------------------------------------------------- [1] سوره نجم / 19 و 20. [2] غرانیق چنانكه خواهد آمد جمع غرنوق یا غرنیق است كه به معنی یك نوع مرغ آبی یا جوان خوشرو می آید. [3] فاسجدوا لله و اعبدوا كه آخرین آیه سوره است. [4] تاریخ طبری، ج 2 / 75 ـ 76. [5] سوره فصلت / 42. [6] سوره حجر / 9. [7] جای خالی جمله های تلك الغرانیق .... [8] به جای نقطه ها، ترجمه این دو جمله را كه عبارت است از اینان غرانیق عالی مقامند؛ شفاعت آنها مورد رضایت است، بگذارید واقعاً خواهید دید كه سراپا تناقض خواهد بود. جعفر سبحاني - فروغ ابديت، ج1، ص340

[لیلی]

حجه الوداع و جانشینی پیامبر اسلام(ص)

حجه الوداع و جانشینی پیامبر اسلام(ص) در میان عبادات دسته جمعی اسلام، مراسم حج بزرگ ترین و با شكوه ترین عبادتی است كه مسلمانان به جای می آورند. زیرا این مراسم آن هم سالی یكبار برای ملت مسلمان بزرگ ترین مظهر وحدت و یگانگی، نشانه كامل وارستگی از مال و مقام، نمونه بارز مساوات و برابری تمام انسانها و وسیله تحكیم روابط در بین مسلمانان و... می باشد. حال اگر ما مسلمانان از این خوان گسترده كمتر استفاده میكنیم و این كنگره سالانه‏ اسلامی را (كه به حق، می تواند پاسخگوی بسیاری از مشكلات اجتماعی ما و مبدأ تحولاتی عمیق در زندگانی ما باشد) بدون بهره بردای كامل برگزار می نماییم نشانه‎ی قصور قانون نیست، بلكه گواه بر قصور و یا تقصیر رهبران اسلامی است كه در صدد استفاده از این مراسم بر نمی آیند. از روزی كه «خلیل الرحمان» از بنای كعبه فراغت یافت و خدا پرستان را به زیارت این خانه دعوت نمود، پیوسته این نقطه، كعبه‏ی قلوب، و مطاف ملتهای خداشناس بوده است. همه ساله گروهی از اكناف جهان، و نقاط مختلف عربستان به زیارت این خانه شتافته و مراسمی را كه از حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ آموخته بودند، انجام می دادند. اما گذشت زمان، انقطاع ملت حجاز از رهبری پیامبران، خود خواهی قریش، حكومت بت بر افكار جهان عرب، موجب شده بود كه مراسم حج از نظر زمان و مكان، دستخوش تحریف و تغییر گردد و قیافه واقعی خود را از دست بدهد. روی این جهات پیامبر خدا در سال دهم هجرت، از طرف خدا مأموریت یافت كه در آن سال شخصاً در مراسم حج شركت جوید، و عملاً مردم را به تكالیف خود آشنا سازد، و هر گونه شاخه های كج و معوجی را كه روی علل یاد شده بر پیكر این عبادت روییده بود، ببرد و حدود «عرفات» و «منی» و موقع كوچ از آنها را به مردم تعلیم كند. این سفر بیش از آنكه جنبه‏ی سیاسی و اجتماعی داشته باشد، جنبه‏ی تعلیمی داشت. پیامبر در یازدهمین ماه اسلامی (ذی القعده) دستور داد كه در شهر مدینه و میان قبایل اعلان كنند كه پیامبر امسال عازم زیارت خانه خدا است. این اطلاعیه، شوق و علاقه فراوانی را در دل گروه عظیمی از مسلمانان برانگیخت و به دنبال آن، هزاران نفر در اطراف مدینه خیمه زدند و همگی در انتظار حركت پیامبر بودند[1]. پیامبر در بیست و ششم ذی القعده، «ابودجانه» را جانشین خود در مدینه قرار داد، و در حالی كه بیش از شصت قربانی همراه داشت، به سوی مكه حركت نمود. وقتی به «ذی الحلیفه» (نقطه ای كه «مسجد شجره» نیز در آنجا قرار دارد) رسید با پوشیدن دو پارچه ساده از مسجد شجره احرام بست، و هنگام بستن احرام، دعای[2] معروف احرام را كه «لبیك» و پاسخ به ندای ابراهیم است، قرائت نمود. و نیز هر موقع سواری را می دید و یا در بلندی و سرازیری قرار می گرفت، «لبیك» می گفت. وقتی به نزدیكی مكه رسید، «لبیك» را قطع كرد، روز چهارم وارد مكه شد، و یكسره راه مسجد را پیش گرفت و از باب «بنی شیبه» وارد مسجد الحرام شد؛ در حالی كه خدا را حمد و ثنا می گفت و به ابراهیم درود می فرستاد. وقتی هنگام طواف، برابر «حجر الاسود» قرار گرفت، نخست آن را «استلام»[3] نمود، و هفت بار اطراف كعبه دور زد. سپس برای ادای نماز طواف، پشت مقام ابراهیم قرار گرفت و دو ركعت نماز خواند. وقتی از نماز فارغ شد، شروع به سعی میان صفا و مروه[4] نمود. سپس رو به زائران كرد و گفت: كسانی كه همراه خود قربانی نیاورده اند: از احرام خارج شوند، و تمام محرمات احرام برای آنان با تقصیر (كوتاه كردن مو و یا گرفتن ناخن) حلال می شود. اما من و افرادی كه همراه خود قربانی آورده اند؛ باید به حالت احرام باقی بمانند، تا لحظه ای كه قربانی خود را سر ببرند. این كار بر گروهی سخت و گران آمد. عذر آنان این بود كه هرگز برای ما گوارا نیست كه پیامبر در احرام باشد و ما از احرام خارج شویم، و چیزهایی كه بر او حرام است، برای ما جایز و حلال گردد. گاهی می گفتند: صحیح نیست، ما جزو زائران خانه خدا باشیم، ولی قطرات آب غسل از سر و گردن ما بریزد[5]. دیدگان پیامبر به «عمر» افتاد، كه در حالت احرام باقی بود. به او گفت: آیا قربانی همراه خود آورده‏ای؟ گفت نه. فرمود: چرا از احرام خارج نشدی؟ گفت: برای من گوارا نیست كه از احرام خارج شوم، ولی شما به همان حالت باقی بمانی. پیامبر فرمود: شما نه حالا، بلكه پیوسته بر این عقیده باقی خواهی ماند. پیامبر از تردید و دودلی مردم ناراحت شد و گفت: لو كنت استقبلت من امری ما استدبرت لفعلت كما امرتكم: یعنی اگر آینده برای من گذشته روشن بود، و از دودلی و تردید بیجای شما اطلاع می داشتم، من هم مانند شما بدون اینكه قربانی همراه داشته باشم؛ به زیارت خانه خدا می آمدم. اما چه كنم، من قربانی به همراه خود آورده ام و به فرمان خدا «حتی یبلغ الهدی محله» باید در حال احرام بمانم تا روز منی قربانی خود را در قربانگاه سر ببرم. ولی هر كس كه قربانی همراه نیاورده، باید از احرام خارج شود، و آنچه را كه انجام داده است عمره محسوب نماید، و بعداً برای حج احرام ببندد[6]. علی ـ علیه السلام ـ از یمن باز می گردد امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ از حركت پیامبر برای شركت در مراسم حج، آگاه گردید. وی با سربازان خود در حالی كه 34 قربانی همراه داشت، برای شركت در مراسم حج حركت كرد و پارچه هایی كه از مردم «نجران» به عنوان مالیات اسلامی گرفته بود، همراه خود آورد. علی در نیمه‏ی راه، فرماندهی سربازان را به یكی از افسران خود سپرد و به سرعت به سوی مكه حركت كرد و در نزدیكی مكه خدمت پیامبر رسید. پیامبر از دیدار علی و موفقیت او خوشحال گردید و از علی پرسید: چگونه نیت كردی؟! او گفت: من موقع احرام، به نیت شما احرام بستم و گفتم: «اللهم اهلالا كاهلال نبیك؛ بار الها! به همان نیتی كه پیامبر تو احرام بسته من نیز احرام می بندم»[7]. سپس پیامبر را از قربانی هایی كه همراه خود آورده بود آگاه ساخت. پیامبر فرمود: تكلیف من و شما در این یكی است و ما باید تا لحظه كشتن قربانیها در حالت احرام باقی بمانیم. سپس دستور داد كه علی به سوی سربازان خود باز گردد و آنها را به مكه برساند. وقتی علی به سوی سربازان خود بازگشت، دید تمام پارچه هایی كه از ملت «نجران» طبق قرارداد روز «مباهله» گرفته بود، میان سربازان تقسیم شده و همگی آنها را به عنوان لباس احرام بر تن كرده اند. علی از این كار كه جانشین وی در غیاب او انجام داده بود، سخت ناراحت شد و به او گفت: چرا پارچه ها را پیش از آنكه به پیامبر خدا تحویل دهیم در میان سربازان تقسیم كردی؟! وی گفت: آنان اصرار كردند كه من پارچه ها را به طور امانت به آنها بدهم و پس از انجام مراسم حج، از آنان پس بگیرم. علی به او گفت تو چنین اختیاری نداشتی. سپس همه پارچه ها را از آنان باز گرفت، و بسته بندی كرد و در مكه تحویل پیامبر داد. گروهی كه همیشه از عدل و دادگری و نظم و انضباط رنج می برند، و پیوسته می خواهند كه امور طبق خواسته های آنان بگردد، خدمت پیامبر رسیده و از علی درباره‏ی پس گرفتن پارچه ها ابراز ناراحتی كردند. پیامبر یكی از یاران خود را خواست كه در میان افراد شاكی برخیزد و پیام زیر را از ناحیه‏ او به آنان برساند و بگوید كه پیامبر می گوید: از بدگویی درباره‏ی علی دست بردارید. او در اجرای دستور خدا بی پروا و اهل تملق و مداهنه نیست[8]. مراسم حج آغاز می گردد اعمال عمره به پایان رسید. پیامبر راضی نبود در فاصله عمره و اعمال حج، در خانه كسی به سر ببرد. از این رو دستور داد كه خیمه او را در بیرون مكه بزنند. روز هشتم ذی الحجه فرا رسید. زائران خانه خدا همان روز از مكه به سوی عرفات حركت می كنند تا در عرفه، از ظهر روز نهم تا غروب آن روز توقف نمایند. پیامبر روز هشتم ذی الحجه ـ كه به آن روز « ترویه» نیز می گویند ـ از طریق « منی» عازم عرفات شد، و تا طلوع آفتاب روز نهم در « منی » ماند. سپس بر شتر خود سوار شد و راه « عرفات » را پیش گرفت و در نقطه ای به نام « نمره » كه خیمه‏ی آن حضرت را در آنجا زده بودند، فرود آمد. در آن اجتماع باشكوه، در حالی كه روی شتر قرار گرفته بود؛ سخنان تاریخی خود را ایراد فرمود. سخنان تاریخی پیامبر در حجه الوداع ... در آن روز، سرزمین عرفه شاهد اجتماعی عظیم و باشكوه بود، و ملت حجاز تا به آن روز، چنین اجتماعی را به یاد نداشت. ندای توحید و شعار یگانه پرستی در آن سرزمین طنین انداز بود. نقطه ای كه تا چندی پیش، اقامتگاه مشركان و بت پرستان بود، برای ابد پایگاه رجال توحید و خداپرستان گردید. پیامبر، نماز ظهر و عصر را در سرزمین عرفات با صدهزار تن به جا آورد. سپس خطبه‏ی تاریخی خود را در آن روز، در حالی كه روی شتر قرار گرفته بود ایراد فرمود. و یكی از یاران او ـ كه صدای بلند و رسایی داشت ـ سخنان او را تكرار كرده و به گوش افراد دوردست می رسانید. او در آن روز سخنان خود را چنین آغاز كرد و گفت: «ای مردم! سخنان مرا بشنوید، شاید پس از این شما را در این نقطه ملاقات نكنم. ای مردم! خونها و اموال[9] شما بر یكدیگر تا روزی كه خدا را ملاقات نمایید، مانند امروز و این ماه، محترم، و هر نوع تجاوز به آنها حرام است». پیامبر برای اینكه از رسوخ و تأثیر پیام خود پیرامون احترام جان و مال مسلمانان مطمئن شود، به «ربیعه بن امیه» فرمود: از آنان چند مطلب زیر را بپرس و بگو: این ماه چه ماهی است؟ همگی گفتند: ماه حرام است و جنگ و خونریزی در این ماه ممنوع و قدغن می باشد. پیامبر به ربیعه گفت: به آنان بگو: خداوند خونها و مالهای شما را بر یكدیگر تا روزی كه رخت از این جهان بربندید؛ مانند این ماه، حرام كرده و محترم شمرده است. باز فرمود: از آنان بپرس: این سرزمین، چه سرزمینی است؟ همگی گفتند: سرزمین محترم و خونریزی و تجاوز در آن، شدیداً ممنوع است. فرمود: به آنان برسان كه: خون و مال شما، بسان این سرزمین محترم و هر نوع تجاوز به آنها ممنوع می باشد. باز فرمود: از آنان سؤال كن: امروز چه روزی است؟! گفتند حج اكبر است. فرمود: به ایشان ابلاغ كن كه خون و مال شما بسان امروز محترم می باشد[10]. هان ای مردم! بدانید: خونهایی كه در دوران جاهلیت ریخته شده، همگی باید به دست فراموشی سپرده شود، و قابل تعقیب نیست. حتی خون ابن ربیعه (یكی از نزدیكان پیامبر) نیز باید فراموش گردد. شما به زودی به سوی خدا باز می گردید. در آن جهان به اعمال نیك و بد شما رسیدگی می شود. من به شما ابلاغ می كنم: هر كس امانتی نزد او باشد باید آن را به صاحبش باز گرداند. هان ای مردم! بدانید ربا در آیین اسلام شدیداً حرام است. كسانی كه سرمایه های خود را در راه اخذ ربا، به كار انداخته اند؛ فقط می توانند سرمایه های خود را باز ستانند. نه ستم كنند و نه ستم بكشند و ربحی كه عباس قبل از اسلام از بدهكاران خود می خواست، اكنون ساقط است و حق مطالبه ندارد. ای مردم! شیطان از اینكه در سرزمین شما مورد پرستش قرار گیرد، نومید گشته، ولی اگر در امور كوچك از او پیروی كنید، از شما راضی و خرسند می گردد. از پیروی شیطان بپرهیزید. تغییر و تبدیل[11] ماههای حرام ناشی از افراط در كفر است، و افراد كافری كه با ماههای حرام آشنایی ندارند، بر اثر این تبدیل، گمراه می شوند، و این تغییر باعث می شود كه ماه حرام، یك سال ماه حلال گردد، و سال دیگر ماه حرام شود. آنان بدانند كه با این عمل، حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام می كنند. باید ترتیب ماههای حلال و حرام در سال، به سان روزی باشد كه خداوند در آن روز آسمان و زمین و ماه و خورشید را آفرید. شماره ماهها نزد خدا دوازده تا است، كه چهار ماه از آن دوازده ماه را ماه حرام قرار داده است. این چهار ماه عبارتند از: ذی القعده و ذی الحجه و محرم كه پشت سر هم قرار دارند، و ماه رجب. هان ای مردم! زنان شما بر شما حق دارند. شما نیز به گردن آنان حق دارید. حق شما این است كه بدون رضایت شما، كسی را به خانه نپذیرند و مرتكب خلافی نشوند. در غیر این صورت، خدا به شما اذن داده كه بستر آنها را ترك كنید و آنان را تأدیب نمایید و اگر به راه حق باز گشتند، سایه لطف و محبت خود را بر بستر آنها بیفكنید و وسایل زندگی آنها را به طور مرفه فراهم سازید. «من در این سرزمین به شما سفارش می كنم كه به زنان نیكی كنید. زیرا آنان امانت های الهی در دست شما هستند، و با قوانین الهی بر شما حلال شده اند». هان ای مردم! در سخنان من دقت كنید و بیندیشید. من در میان شما دو چیز به یادگار می گذارم كه اگر به آنها چنگ بزنید گمراه نمی شوید. یكی كتاب خدا و دیگری سنت و گفتار من است[12]. هان ای مردم! سخنان مرا بشنوید و درباره آنها فكر نمایید. هر مسلمانی با مسلمان دیگر برادر است، و همه‏ی مسلمانان جهان با یكدیگر برادرند، و چیزی از اموال مسلمانان برای مسلمانی حلال نیست، مگر اینكه آن را به طیب خاطر به دست آورده باشد[13]. هان ای مردم! حاضران به غایبان برسانند، بعد از من پیامبری نیست و پس از شما مسلمانان امتی نیست[14]. «ای مردم بدانید من امروز اعلام می كنم كه كلیه‏ی مراسم و عقاید دوران جاهلی را زیر پای خود نهاده، بطلان آن را به اطلاع شما می رسانم.»[15] در این موقع پیامبر سخنان خود را قطع كرد و در حالی كه با انگشت سبابه (انگشت شهادت) به آسمان اشاره می كرد، گفت: بار الها! پیام های تو را رسانیدم. سپس پیامبر با گفتن سه بار «اللهم اشهد» گفتار خود را به پایان رسانید. پیامبر تا غروب روز نهم در عرفه توقف نمود. وقتی خورشید در افق مغرب پنهان گشت، و هوا كمی تاریك شد بر شتر خود سوار شد، و قسمتی از شب را در «مزدلفه» و فاصله طلوع فجر و آفتاب را در مشعر به سر برد. روز دهم، رهسپار «منی» گردید، و مراسم «رمی جمره» و «قربانی» و «تقصیر» را انجام داده، برای انجام مراسم دیگرِ حج عازم مكه گردید، و بدین وسیله مناسك حج را به مردم آموخت. گاهی در لسان حدیث و تاریخ، این سفر تاریخی را «حج وداع»، و گاهی «حج بلاغ» و «حج اسلام» می نامند، و هر كدام از این نامها روی مناسبتی است كه وجه آن برای افراد بصیر پنهان نیست. در پایان این نكته را متذكر می شویم كه مشهور میان محدثان این است كه: پیامبر این خطبه را در روز عرفه ایراد فرموده است، ولی برخی[16] معتقدند كه این خطبه در روز دهم ذی الحجه ایراد شده است. سرگذشت «غدیر» مراسم حج به پایان رسید: مسلمانان، اعمال حج را از پیامبر عالیقدر آموختند. در این هنگام، پیامبر گرامی تصمیم گرفت، كه مكه را به عزم مدینه ترك گوید. فرمان حركت صادر گردید. هنگامی كه كاروان به سرزمین « رابغ »[17] كه در سه میلی « جحفه »[18] قرار دارد، رسید؛ امین وحی در نقطه ای به نام « غدیر خم » فرود آمد، و او را با آیه زیر مورد خطاب قرار داد كه: « بَلِّغ ما أُنْزِلَ إِلَیْكَ مِنْ رَبِّكَ و إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه...؛[19] آنچه كه از طرف خدا فرستاده شده، به مردم ابلاغ كن. و اگر ابلاغ نكنی رسالت خود را تكمیل نكرده ای، خداوند تو را از شرّ مردم حفظ می كند». لحن آیه حاكی است كه خداوند انجام امر خطیری را به عهده‏ی پیامبر گذارده است. چه امر خطیری بالاتر از اینكه در برابر دیدگان صد هزار نفر، علی را به مقام خلافت و وصایت و جانشینی نصب كند. از این نظر، دستور توقف صادر شد. كسانی كه جلو كاروان بودند، از حركت باز ایستادند، و آنها كه دنبال كاروان بودند، به آنها پیوستند. وقت ظهر هوا به شدّت گرم بود. مردم قسمتی از ردای خود را بر سر، و قسمتی را زیر پا می افكندند. برای پیامبر سایبانی، به وسیله چادری كه روی درخت افكنده بودند، درست كردند و پیامبر نماز ظهر را با جماعت خواند. سپس در حالی كه جمعیت گرد او حلقه زده بودند، بر روی نقطه بلندی كه از جهاز شتر ترتیب داده بودند، قرار گرفت و با صدای بلند و رسا خطبه ای به شرح زیر خواند: خطبه‏ی پیامبر در غدیر خم حمد و ثنا مخصوص خدا است. از او یاری می طلبیم و به او ایمان داریم و بر او توكل می كنیم. از بدی های خود و اعمال ناشایست خود به او پناه می بریم. خدایی كه جز او هادی و راهنمایی نیست. هر كس را كه هدایت نمود، گمراه كننده ای برای او نخواهد بود. گواهی می دهم كه جز او معبودی نیست، و محمد بنده و پیامبر او است. هان ای مردم! نزدیك است من دعوت حق را لبیك بگویم و از میان شما بروم. من مسئولم و شما نیز مسئولید، درباره من چه فكر می كنید؟! در این موقع صدای جمعیت به تصدیق بلند شد و گفتند ما گواهی می دهیم كه: تو رسالت خود را انجام دادی و كوشش نمودی، خدا تو را پاداش نیك دهد. پیامبر فرمود: آیا گواهی می دهید كه معبود جهان یكی است و محمد بنده‏ی خدا و پیامبر او می باشد؛ و بهشت و دوزخ جاویدان در سرای دیگر جای تردید نیست؟ همگی گفتند: صحیح است و گواهی می دهیم. سپس فرمود: مردم من دو چیز نفیس و گرانمایه در میان شما می گذارم، ببینیم چگونه با دو یادگار من رفتار می نمایید؟ در این وقت یك نفر برخاست و با صدای بلند گفت: منظور از این دو چیز نفیس چیست؟ پیامبر فرمود: یكی كتاب خدا كه یك طرف آن در دست خدا، و طرف دیگر آن در دست شما است، و دیگری عترت و اهل بیت من. خداوند به من خبر داده كه این دو یادگار، هرگز از هم جدا نخواهند شد. هان ای مردم! بر قرآن و عترت من پیشی نگیرید، و در عمل به هر دو، كوتاهی نورزید كه هلاك می شوید. در این لحظه دست علی را گرفت و آن قدر بلند كرد كه سفیدی زیر بغل هر دو برای مردم نمایان گشت، و او را به همه مردم معرفی نمود. سپس فرمود: سزاوارتر بر مؤمنان از خود آنها كیست؟ همگی گفتند: خدا و پیامبر او داناترند. پیامبر فرمود: خدا مولای من، و من مولای مؤمنان هستم، و من بر آنها از خودشان اولی و سزاوارترم. هان ای مردم! «من كنت مولاه فهذا علیّ مولاه[20] اللهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و احبّ من احبّه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحقّ معه حیث دار؛ هر كس را من مولایم، علی مولای اوست. خداوندا! كسانی كه علی را دوست دارند، آنان را دوست بدار؛ و كسانی كه او را دشمن بدارند دشمن دار. خدایا! یاران علی را یاری كن، دشمنان علی را خوار و ذلیل نما، و او را محور حق قرار بده». واقعه‏ی غدیر، ابدی و جاودانی است اراده حكیمانه خداوند بر این تعلق گرفته است كه واقعه تاریخی غدیر، در تمام قرون و اعصار به صورت یك تاریخ زنده كه قلوب و دلها به سوی آن جذب می شوند، بماند؛ و نویسندگان اسلامی در هر عصر و زمانی در كتاب های تفسیر و تاریخ و حدیث و كلام، پیرامون آن سخن بگویند؛ و گویندگان مذهبی در مجالس وعظ و خطابه درباره آن دادِ سخن دهند و آن را از فضایل غیر قابل انكار امام بشمارند. نه تنها خطبا و گویندگان، بلكه شعرا و سرایندگان، از این واقعه الهام گرفته و ذوق ادبی خود را از تفكر و اندیشه پیرامون این حادثه و از مزید اخلاص به صاحب ولایت مشتعل سازند، و عالیترین قطعات را به صورت های گوناگون و به زبان های مختلف از خود به یادگار بگذارند. از این جهت كمتر واقعه‏ی تاریخی در جهان، بسان رویداد «غدیر»، مورد توجه طبقات مختلف، از محدث و مفسر و از متكلم و فیلسوف، از خطیب و شاعر و از مورخ و سیره نویس قرار گرفته و این اندازه درباره آن عنایت مبذول شده است. یكی از علل ابدیت و جاودانی بودن این حدیث، نزول دو آیه[21] از آیات قرآن پیرامون این واقعه است، و تا روزی كه قرآن ابدی و جاودانی است، این واقعه تاریخی نیز ابدی بوده و از خاطره ها محو نخواهد شد. از آنجا كه جامعه اسلامی در اعصار دیرینه و هم اكنونِ جامعه‏ی شیعه، آن را یكی از اعیاد مذهبی می‏شمارند و مراسمی را كه در دیگر اعیاد بر پا می دارند، در این روز نیز انجام می دهند؛ طبعاً واقعه تاریخی غدیر رنگ ابدیت به خود گرفته و هیچ گاه از خاطره ها فراموش نمی شود. از مراجعه به تاریخ، به خوبی معلوم می شود كه روز هیجدهم ذی الحجه الحرام، در میان مسلمانان به نام روز عید غدیر معروف بود، تا آنجا كه «ابن خلكان» درباره «المستعلی ابن المستنصر» می گوید: در سال 487 در روز غدیر خم كه روز هیجدهم ذی الحجه الحرام است، مردم با او بیعت كردند[22] و درباره‏ی «المستنصر بالله العبیدی» می نویسد: وی در سال 487، دوازده شب به آخر ماه ذی الحجه باقی مانده بود، درگذشت. این شب همان شب هیجدهم ماه ذی الحجه شب عید غدیر است[23]. ابوریحان بیرونی در كتاب «الآثار الباقیه» عید غدیر را از عیدهایی شمرده كه همه مسلمانان، بر پا می‏داشتند و جشن می گرفتند[24]. نه تنها ابن خلكان و ابوریحان بیرونی، این روز را عید می نامند؛ بلكه «ثعالبی» نیز، این شب را از شبهای معروف در میان امت اسلامی شمرده است[25]. ریشه این عید اسلامی به خود روز غدیر باز می گردد. زیرا در آن روز پیامبر به مهاجر و انصار، بلكه به همسران خود دستور داد كه بر علی وارد شوند و به او در مورد چنین فضیلتی بزرگ تبریك بگویند. «زید بن ارقم» می گوید: از مهاجر، ابوبكر و عمر و عثمان و طلحه و زبیر، نخستین كسانی بودند كه با علی دست بیعت دادند و مراسم تبریك و بیعت تا مغرب ادامه داشت. دلایل دیگر بر ابدیت این واقعه در اهمیت این رویداد تاریخی، همین اندازه كافی است كه این واقعه‏ی تاریخی را صد و ده صحابی نقل كرده اند. البته این جمله نه به آن معنی است كه از آن گروه زیاد تنها همین افراد، این حادثه را نقل كرده اند؛ بلكه تنها در كتاب های دانشمندان اهل تسنن نام صد و ده تن به چشم می خورد. درست است كه پیامبر سخنان خود را در جامعه‏ی صدهزار نفری القاء نمود، ولی گروه زیادی از آنان از نقاط دوردست حجاز بودند كه از آنان حدیثی نقل نشده است و گروهی از آنها این واقعه را نقل كرده اند، ولی تاریخ موفق به درج آنان نگردیده است و اگر هم درج كرده است، به دست ما نرسیده است. در قرون دوم اسلامی كه عصر تابعان است، هشتاد و نه تن از آنان به نقل این حدیث پرداخته اند. راویان حدیث غدیر، در قرن های بعدی همگی علماء و دانشمندان اهل تسنن می باشند. سیصد و شصت تن از آنها این حدیث را در كتاب های خود گرد آورده و گروه زیادی به صحت و استواری آنها اعتراف نموده اند. در قرن سوم نود و دو دانشمند، در قرن چهارم چهل و سه، در قرن پنجم بیست و چهار، در قرن ششم بیست، در قرن هفتم بیست و یك، در قرن هشتم هیجده، در قرن نهم شانزده، در قرن دهم چهارده، در قرن یازدهم دوازده، در قرن دوازدهم سیزده، در قرن سیزدهم دوازده و در قرن چهاردهم بیست دانشمند، این حدیث را نقل كرده اند. گروهی تنها به نقل این حدیث اكتفا نكرده، بلكه پیرامون اسناد و مفاد آن مستقلاً كتاب هایی نوشته اند. مورخ بزرگ اسلامی، طبری، كتابی به نام «الولایه فی طرق حدیث الغدیر» نوشته و این حدیث را از هفتاد و پنج طریق از پیامبر نقل كرده است. ابن عقده‏ی كوفی، در رساله‏ی «ولایت»، این حدیث را از صد و پنج تن نقل كرده است. ابوبكر محمد بن عمر بغدادی، معروف به جمعانی، این حدیث را از بیست و پنج طریق نقل نموده است. از بزرگان حدیث: احمد بن حنبل شیبانی به 40سند نقل كرده است. ابن حجر عسقلانی به 25 سند نقل كرده است. جزری شافعی به 80 سند نقل كرده است. ابوسعید سجستانی به 120 سند نقل كرده است. امیر محمد یمنی به 40 سند نقل كرده است. نسائی به 250 سند نقل كرده است. ابوالعلاء همدانی به 100 سند نقل كرده است. ابو العرفان حبان به 30 سند نقل كرده است. تعداد كسانی كه مستقلاً پیرامون خصوصیات این واقعه‏ی تاریخی كتاب نوشته اند، 26 نفر می باشد و شاید كسانی باشند كه پیرامون این رویداد رساله و كتاب نوشته اند كه تاریخ نام آنها را ضبط نكرده است. (مجموع این آمارها از كتاب الغدیر، جلد اول، گرفته شده است). دانشمندان شیعه، پیرامون این واقعیت تاریخی كتابی های ارزنده ای نوشته اند. جامع ترین آنها كتاب تاریخی «الغدیر» است كه به خامه‏ی توانای نویسنده‏ی نامی اسلامی، علّامه‏ی مجاهد مرحوم «آیت الله امینی» نگارش یافته است. در نگارش این بخش، از این كتاب استفاده‏ی فراوانی به عمل آمد. آنگاه فرمود: مردم اكنون فرشته وحی نازل گردید و این آیه را آورد: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الاسلام دیناً[26]؛ امروز دین شما را كامل نمودم و نعمت را بر شما تمام كردم و اسلام را یگانه آیین انتخاب كردم». در این موقع صدای تكبیر پیامبر بلند شد. سپس افزود: خدا را سپاسگزارم كه آیین خود را كامل كرد و نعمت خود را به پایان رسانید، و از وصایت و ولایت و جانشینی علی پس از من خشنود گشت. سپس پیامبر از نقطه‏ مرتفع فرود آمد و به علی فرمود: در زیر خیمه ای بنشیند، تا سران و شخصیت های بارز اسلام با علی مصافحه كرده و به او تبریك گویند. پیش از همه، شیخین به علی تبریك گفتند و او را مولای خود خواندند. «حسان بن ثابت» فرصت را مغتنم شمرد و با كسب اجازه از محضر پیامبر، اشعاری چند سرود و در آنجا برابر پیامبر اكرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ خواند كه ما دو بیت آن را در این جا نقل می كنیم: فقال لهم قم یا علی فاننـی رضیتك من بعدی اماماٌ و هادیاً فمن كنت مولاه فهذا ولیه فكونوا له اتباع صدق موالیـــاً به علی فرمود برخیز كه من تو را برای جانشینی و راهنمایی مردم پس از خویش انتخاب كردم. من مولای هر كسی باشم علی ولیّ او است. شما در حالی كه او را از صمیم دل دوست می دارید، از پیروان او باشید. این حدیث در طول تاریخ، بزرگ ترین سند بر فضیلت و برتری امیرالمؤمنین علی ـ علیه السلام ـ بر تمام صحابه‏ اسلام بوده است. حتی امیرمؤمنان، در جلسه شورای خلافت ـ كه پس از درگذشت خلیفه دوم منعقد گردید ـ و در دوران خلافت عثمان، و ایام خلافت خویش؛ با آن احتجاج كرده است. از این گذشته، شخصیت های بزرگی از مسلمانان همواره با این حدیث در برابر مخالفان و منكران حقوقِ امام علی - علیه السلام- احتجاج كرده اند. ------------------------------------------------------------------------------------------------------ [1] - سیره حلبی ج 3 / 289. [2] - لبیك اللهم لبیك لبیك لا شریك لبیك انّ الحمد و النعمه لك والملك لا شریك لك لبیك. [3] - منظور از « استلام » این است كه پیش از طواف دستهای خود را به آن بمالند. و نكته‏ی آن این است كه این سنگ هنگام ساختن كعبه، زیر پای ابراهیم قرار داشت، و به وسیله آن دیواره های كعبه را بالا برده است. و دست گذاردن بر آن یك نوع پیمان بستن با ابراهیم است و اینكه ابراهیم وار تا پای جان در راه آیین توحید كوشا باشیم. پیامبر در مدت توقف دهساله‏ی خود، دو بار عمل عمره را انجام داده بود. یكی در سال هفتم و دیگری در سال هشتم كه پس از فتح مكه بوده است و این سومین عمره ای بود كه پیامبر همراه اعمال حج انجام داد ـ «طبقات كبری» ج 2 / 174. [4] - صفا و مروه نام دو كوهی است كه در نزدیكی مسجد الحرام قرار دارند. و سعی، همان پیمودن فاصله میان دو كوه است، كه از صفا آغاز می شود و در مروه پایان می پذیرد. [5] - این جمله كنایه از نزدیكی با زن و غسل جنابت است. چون یكی از محرمات احرام نزدیكی با زن است و با « تقصیر» تحریم آن برطرف می شود. [6] - بحار ج 21 / 319 ـ این سرگذشت ما را به سرسختی گروهی از صحابه در مقابل دستورات اكید پیامبر، رهبری می كند. در تاریخ اسلام، گواههای زیادی بر این مطلب هست و مرحوم شرف الدین عاملی كتاب ویژه ای به نام «النص و الاجتهاد» در این مورد دارند. [7] - كردار علی و امضای رسول گرامی حاكی است كه نیت اجمالی كافی است و هرگز لازم نیست كه نیّت كننده بر خصوصیات عمل خود آشنا باشد. [8] - اِرفَعُوْا ألسِْنَتَكُمْ عَنْ عَلیٍّ فَإنّهُ خَشِنٌ فی ذاتِ الله، غیرُ مُداهِنٍ فی دِینِهٍ ـ بحار ج 21 / 385. [9] - و نوامیس و اعراض ـ به « خصال صدوق» ج 2 / 84 مراجعه شود. [10] - سیره ابن هشام ج 2 / 605. [11] - متولیان كعبه با گرفتن پول از قبایلی كه اندیشه جنگ و خونریزی در ماههای حرام را در مغز داشتند، ماههای حرام را تغییر داده؛ به جای آنها، ماه های دیگری را ماه حرام اعلام می كردند. [12] - پیامبر در این خطبه‏ی تاریخی قرآن و سنت را به مردم توصیه نموده و در خطبه‏ی غدیر، و روزهای رحلت خود كتاب خدا و عترت خویش را سفارش كرده و این دو حدیث از آنجا كه در دو واقعه وارد شده اند با یكدیگر منافاتی ندارند. زیرا هیچ مانعی ندارد كه پیامبر در یك واقعه سنت را معادل قرآن قرار داده و به یادگار بگذارد و در مورد دیگر خاندان و جانشینان خود را توصیه نماید و پیروی از آنان را كه در حقیقت پیروی از خود او و سنت نیز هست، تأكید كند. برخی از علمای اهل تسنن مانند شیخ شلتوت در تفسیر خود تصور كرده كه پیامبر فقط در یك واقعه سخن گفته و در پاورقی لفظ « عترت » را به عنوان نسخه بدل ذكر كرده است. در صورتی كه ما نیازی به چنین تحصیحی نداریم، زیرا اصولاً تعارضی میان دو نقل نیست تا از این طریق مطلب را حل نماییم. [13] - سیره ابن هشام ج 2 / 605. [14] - خصال صدوق ج 2 / 84. [15] - بحار ج 21/ 405. [16] - طبقات ابن سعد ج 2 / 184. [17] - رابغ هم اكنون بر سر راه مكه به مدینه است. [18] - یكی از«میقات» های احرام است و راه اهل مدینه و مصر و عراق از آنجا منشعب می شد. [19] - سوره مائده / 67. [20] - پیامبر برای اطمینان خاطر، این جمله را سه بار تكرار كرد كه مبادا بعدها اشتباهی رخ دهد. [21] - سوره مائده / 67 و 3. [22] - وفیات الاعیان ج 1 / 60. [23] - وفیات الاعیان ج 2 / 223. [24] - ترجمه‎ی «الآثار الباقیه» / 395؛ الغدیر ج 1 / 267. [25] - ثمار القلوب / 511. [26] - سوره مائده / 3. جعفر سبحاني- فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام، ص503

[لیلی]

رحلت پیامبر اسلام(ص)

رحلت پیامبر اسلام(ص) «اِنَّكَ مَیِّتٌ وَ اِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»[1] رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ پس از آخرین سفر حج و رخداد با شكوه غدیر به مدینه مراجعت فرمود و بر آن حضرت معلوم شد كه مرگ و رحلت او نزدیك است، پیوسته در میان اصحاب خطبه می خواند و از آخرین فرصتها برای ارشاد و راهنمائی خلق خدا استفاده می كرد. همواره وصیّت می كرد داخل فتنه های بعد از خود نشوند، دست از راه و روش او برندارند، در دین خدا بدعت نگذارند و در هر شرائط متمسك به عترت و اهل بیت - علیهم السلام - او شده و از دستورهای آنها سرپیچی ننمایند. شب شد و تب به سراغ حضرت آمد دست امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ را گرفت و متوجه قبرستان بقیع گردید و فرمود: خداوند به من گفت: سلام بر شما ساكنان قبرستان! خوش بیارامید كه روزگار شما آسوده تر از روزگار این مردم است، فتنه ها همچون پاره های شب تیره پیش آمده اند. مدتی ایستاد و طلب آمرزش برای جمیع اهل بقیع كرد. بعد از سه روز، كسالت حضرت شدت گرفت در حالی كه پارچه ای به سر بسته و دست راست بر دوش امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ و دست چپ بر دوش فضل بن عباس داشت وارد مسجد شد. به منبر نشست و فرمود: مردم نزدیك است كه من از میان شما بروم و مقداری مردم را موعظه كرد و از منبر فرود آمد و با مردم نماز ظهر ادا كرد و به خانه ام سلمه مراجعت نمود. احتضار فرا رسید، رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ دیگر نمی توانست سخن بگوید، حضرت علی ـ علیه السلام ـ سر آن حضرت را بر روی سینه نهاد، ظرف آبی كنار آن بزرگوار بود هرگاه كه اندكی به هوش می آمد دستش را در آب فرو می برد و بر صورتش می كشید و می گفت: «خدایا در سكرات مرگ یاریم كن» «خدایا در سكرات مرگ مرا بنگر». در این لحظه پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ از علی ـ علیه السلام ـ خواست به لبهای او نزدیكتر شود. به او نزدیك شد. رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ در زمانی طولانی به او راز گفت، پس امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ سربرداشت و در گوشه ای نشست و حضرت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ در خواب رفت. سپس از حضرت علی ـ علیه السلام ـ پرسیدند یا اباالحسن چه رازی بود كه پیغمبر با تو می گفت، فرمود: هزار باب از علم تعلیمم كرد كه از هر بابی هزار باب مفتوح می شود و وصیت كرد مرا به آن چیزی كه بجا خواهم آورد آن را انشاء الله تعالی! همین كه بیماری حضرت سنگین شد و رحلت نزدیك، به امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ فرمود: بار دیگر سر او را به دامن بگیرد و فرمود: امر خداوند رسیده و چون جان من بیرون آید مرا بسوی قبله بگردان و متوجه تجهیز من باش، اول تو بر من نماز بگذار و از من جدا مشو تا مرا به قبر بسپاری. در این لحظه صدای گریه حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ، رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ را متوجه خود كرد. از او خواست در كنارش بنشیند، رازی در گوش او گفت كه صورت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ برافروخته شد و شاد گردید. (و احتمالاً راز همان بود كه تو اول كسی هستی كه در بهشت به من ملحق خواهی شد) و بالاخره روح مقدس یگانه شخصیت جهان آفرینش به ملكوت اعلی پیوست.[2] __________________________________________________ __________________________ [1] . زمر، 30. [2] . اقتباس از بحار، جلد 22، صفحه 503 - 455. سيد كاظم ارفع - سيره عملي اهل‎ بيت(ع)، ج 1، ص 71